Export Marketing II (Marathi Version)-munotes

Page 1

1 १ निर्यात निपणियसयठी उत्पयदि निर्ोजि आनण न िंमत निणार् - १ प्र रण सिंरचिय १.० उद्दिष्टे १.१ प्रस्तावना १.२ द्दिर्यात द्दिपणियचे द्दिर्ोजि १.३ सयरयांश १.४ स्वाध्याय १.५ सांदर्ा १.० उद्दिष्टे • उत्पयदियच्र्य सांदर्यात द्दिर्यात द्दिपणियचे द्दिर्ोजि समजूि घेणे • मुद्ाांकनाच्या सांदर्ाात ननयाात नवपणनाच्या ननयोजनावर चचाा करणे • पररवेष्टनाच्या सांदर्ाात ननयाात नवपणनाच्या ननयोजनाचे नवश्लेषण करणे. १.१ प्रस्तयििय द्दिर्यात द्दिपणि म्हणजे जगयतील इतर देशयांमध्र्े मयल द्दिर्यात करणे. र्यत लयांबलचक प्रद्दिर्य आद्दण औपचयररकतय र्यांचय समयिेश आहे. द्दिर्यात द्दिपणियमध्र्े, द्दिर्यातदयर देश तसेच आर्यतदयर देशयद्वयरे तर्यर केलेल्र्य प्रद्दिर्ेिुसयर िस्तू परदेशयत पयठिल्र्य जयतयत. आांतररयष्ट्रीर् द्दिबंध, जयगद्दतक स्पधया, लयांबलचक प्रद्दिर्य आद्दण औपचयररकतय इत्र्यदींमुळे देशयांतगात द्दिपणियपेक्षय द्दिर्यात द्दिपणि अद्दधक द्दललष्ट आहे. द्दशियर्, जेव्हय एखयदय व्र्िसयर् एखयद्यय रयष्ट्रयच्र्य सीमय ओलयांडतो तेव्हय तो अमर्यादपणे अद्दधक गुांतयगुांतीचय बितो. र्यसह, द्दिर्यात द्दिपणि प्रचांड िफय आद्दण मौल्र्ियि परकीर् चलि द्दमळद्दिण्र्यसयठी र्रपूर सांधी देते. द्दिर्यात द्दिपणियलय व्र्यपक आद्दथाक महत्त्ि आहे कयरण ते रयष्ट्रीर् अथाव्र्िस्थेलय द्दिद्दिध फयर्दे देते. हे आद्दथाक/व्र्िसयर्/औद्योद्दगक द्दिकयसयलय प्रोत्सयहि देते, परकीर् चलि द्दमळिते आद्दण उपलब्ध सांसयधियांचय इष्टतम ियपर सुद्दिद्दित करते. द्दिर्यातीलय चयलिय देण्र्यसयठी आद्दण जयगद्दतक द्दिपणियमध्र्े अथापूणा सहर्यगयसयठी प्रत्र्ेक देश द्दिद्दिध धोरणयत्मक पुढयकयर घेतो. जयगद्दतक व्र्िसयर् हे ियस्ति आहे आद्दण परस्पर फयर्द्ययसयठी प्रत्र्ेक देशयलय त्र्यत सहर्यगी व्हयर्लय हिे. प्रत्र्ेक देशयलय आपली बयजयरपेठ इतर देशयांसयठी खुली करयिी लयगेल आद्दण इतर देशयांच्र्य बयजयरपेठयांमध्र्े शलर् द्दततलर्य चयांगल्र्य पद्धतीिे प्रिेश करण्र्यचय प्रर्त्ि करयिय लयगेल. हय एक सयमयन्र् द्दिर्म आहे जो सध्र्यच्र्य जयगद्दतक munotes.in

Page 2

ननयाात नवपणन II
2 द्दिपणि ियतयिरणयत प्रत्र्ेक देशयिे पयळलय पयद्दहजे. जयगद्दतक द्दिपणियमध्र्े अशय सहर्यगयच्र्य अिुपद्दस्थतीत, देशयच्र्य आद्दथाक द्दिकयसयची प्रद्दिर्य धोलर्यत र्ेते. १.२ निर्यात निपणियचे निर्ोजि प्रत्र्ेक र्शस्िी द्दिपणि र्ोजिय सांपूणा बयजयर सांशोधियिे सुरू होते. पद्दहलय बयजयर सांशोधि प्रकल्प सहसय सियात कठीण असतो कयरण ते पूणापणे अपररद्दचत क्षेत्र असते. परांतु एकदय द्दिद्दशष्ट र्ौगोद्दलक स्थयियमध्र्े द्दिद्दशष्ट प्रकयरचे उत्पयदि कसे द्दिकले जयईल र्यचय अांदयज लयिण्र्यसयठी आिश्र्क असलेली मयद्दहती गोळय केली द्दक, समयि उत्पयदियांच्र्य द्दिर्यातीसयठी मयगादशाक तत्त्िे म्हणूि पुन्हय पुन्हय ती मयद्दहती ियपरतय र्ेते. जयगद्दतक बयजयरपेठेिर द्दिर्यातदयरयिे िैर्द्दिक मयद्दहतीचय डेटयबेस तर्यर केल्र्यमुळे आद्दण आांतररयष्ट्रीर् व्र्यपयरयतील घडयमोडींिर स्ित:लय अद्यर्यित ठेियर्लय द्दशकत असतयिय, उत्पयदि कुठे न्र्यर्चे हे ठरद्दिण्र्यचे कयम द्दिर्यातदयरयसयठी सोपे होते. बयजयर सांशोधि हे जयगद्दतक क्षेत्रयचय शोध घेण्र्यसयठी आद्दण त्र्यिर द्दिर्ांत्रण ठेिण्र्यसयठी एक शद्दिशयली सयधि आहे. उत्पादन द्दिर्यात होणयर्‍र्य उत्पयदियांबयबत द्दिर्यातदयरयस सखोल आरयखडय तर्यर करयिय लयगतो. बयहेरूि मयगणी पूणा करण्र्यसयठी ििीि उत्पयदिे मोठ्र्य प्रमयणयिर तर्यर केली पयद्दहजेत. द्दिर्यात िस्तू सतत उपलब्ध असणे आिश्र्क आहे. जेव्हय मयगणीपेक्षय जयस्त पुरिठय असेल तेव्हयच देशयांतगात जयस्त मयगणी असलेल्र्य िस्तूांची द्दिर्यात करयिी. द्दिर्यात उत्पयदियांिय स्पधयात्मक द्दकांमती आद्दण उत्कृष्ट दजया असयिय. ििीि बयजयरपेठेत ििीि िस्तू द्दकांिय सेिय सयदर करण्र्यच्र्य सांपूणा प्रद्दिर्ेस द्दिर्यातीच्र्य सांदर्यात "उत्पयदि द्दिर्ोजि" असे सांबोधले जयते. द्दिर्यात उत्पयदियच्र्य द्दिर्ोजियच्र्य प्रद्दिर्ेत, दोि समयांतर मयगा आहेत जर्यांचे अिुसरण करणे आिश्र्क आहे: एक सांकल्पिय द्दिद्दमाती, उत्पयदि सांरेखि आद्दण तयांद्दत्रक अद्दर्र्यांद्दत्रकी; इतर बयजयर सांशोधि आद्दण द्दिपणि द्दिश्लेषण र्यांचय समयिेश आहे. सयमयन्र्तः, व्र्िसयर् ििीि उत्पयदियांच्र्य द्दिद्दमातीकडे उत्पयदि जीिि चि व्र्िस्थयपियच्र्य सांपूणा धोरणयत्मक प्रद्दिर्ेतील प्रयरांद्दर्क टप्पय म्हणूि पयहतयत, जर्यचय ियपर बयजयरयतील द्दहस्सय रयखण्र्यसयठी द्दकांिय ियढिण्र्यसयठी केलय जयतो. कोणत्र्य रयष्ट्रयांमध्र्े कोणती उत्पयदिे सयदर करयर्ची, उत्पयदियांमध्र्े कोणते बदल करयर्चे, कोणती ििीि उत्पयदिे जोडयर्ची, कोणती मुद्रय (Brand) ियिे ियपरयर्ची, कोणती पररिेष्टिे सांरेद्दखत करयर्ची, कोणती हमी आद्दण प्रयश्वयसि (Warranty) द्ययर्ची, द्दििीिांतरच्र्य कोणत्र्य सेिय देऊ करयर्च्र्य हे द्दििडणे, आद्दण शेिटी, बयजयरयत कधी प्रिेश करयर्चय, र्य सिा द्दिर्यात उत्पयदि द्दिर्ोजि प्रद्दिर्ेचय र्यग आहेत. र्य सिा महत्त्ियच्र्य द्दििडी आहेत जर्यत द्दिद्दिध मयद्दहतीची आिश्र्कतय असते. जरी द्दिर्यात आद्दण देशयांतगात द्दििीचे मूलर्ूत उद्दिष्टे समयि आहेत, तरीही कयही अद्दिर्ांद्दत्रत पर्यािरणीर् पररद्दस्थतींमुळे देशयांतगात आद्दण परदेशी बयजयरपेठयांमध्र्े लक्षणीर् फरक आहेत. र्यमध्र्े बयह्यररत्र्य द्दिमयाण झयलेली चलि ियढ, कर आकयरणी, दर आद्दण चलि द्दिद्दिमर्यशी munotes.in

Page 3

ननयाात नवपणनासाठी
उत्पादन ननयोजन
आनण नकांमत ननणाय - १
3 सांबांद्दधत द्दिर्ांत्रणे/जोखीम र्यांचय समयिेश होतो. र्य द्दर्न्ितय हयतयळण्र्यसयठी जयगद्दतक जोखीम आद्दण सांधींची जयणीि असलेले व्र्िस्थयपक आिश्र्क आहेत. कांपिीचे उत्पयदि द्दकांिय सेिय - जी ती आधीच तर्यर करते - ती द्दिर्यात केली जयईल असे गृहीत धरणे तकासांगत आहे. परदेशी व्र्यपयर उद्योगयत त्र्यांची सांसयधिे गुांतिण्र्यपूिी, व्र्िसयर्यांिी प्रथम उत्पयदि द्दकांिय सेिेच्र्य द्दिर्यातक्षमतेचे मूल्र्यांकि करणे आिश्र्क आहे. उत्पयदि द्दिर्ोजियमध्र्े उत्पयदियशी सांबांद्दधत अिेक द्दिणार्यांचय समयिेश असतो जसे की उत्पयदि आरयखडय , उत्पयदि-द्दमश्रण, मुद्रयांकियच्र्य , द्दकांमत इ. त्र्यमुळे, द्दिर्यातदयरयलय द्दिद्दिध उत्पयदि द्दिर्ोजि धोरणे अिलांबयिी लयगतयत जसे की अ) उत्पादन आराखडा धोरणे उत्पयदि आरयखडय धोरणयांच्र्य सांदर्यात द्दिर्यातदयरयांकडे खयलील पर्यार् आहेत. (i) उत्पयदि ििोपिम (Innovation) धोरण- र्य धोरणयांतगात, द्दिर्यातदयर परदेशी बयजयरपेठेतील मयगणीलय प्रद्दतसयद म्हणूि ििीि उत्पयदि द्दिकद्दसत करतो. द्दिकसिशील देशयांसयठी कमी द्दकांमतीच्र्य िस्तू आद्दण द्दिकद्दसत देशयांसयठी जयस्त द्दकांमतीच्र्य िस्तू द्दिकद्दसत केल्र्य जयऊ शकतयत उदयहरणयथा, द्दिद्दिध देशयांतील फॅशिचय फयर्दय घेण्र्यसयठी तर्यर कपडे (ii) उत्पयदि अिुकूलि धोरण- र्य धोरणयांतगात, उत्पयदियची अिुकूलतय ियढिण्र्यसयठी उत्पयदि आद्दण सांदेश दोन्ही बदलले जयतयत. हे परदेशी खरेदीदयरयांच्र्य द्दिद्दशष्ट गरजय पूणा करण्र्यस मदत करते. ऑद्दफस मद्दशन्स, आरोग्र् िस्तू आद्दण इलेद्दलरकल िस्तू र्यसयरख्र्य उत्पयदियांिय र्य धोरणयची आिश्र्कतय असते. ही एक महयगडी रणिीती आहे. हे सयमयन्र्तः मोठ्र्य आकयरयच्र्य बयजयरपेठयांिय सेिय देण्र्यसयठी ियपरले जयते. (iii) उत्पयदि मयिकीकरण धोरण- र्य धोरणयांतगात, द्दिर्यातदयर "एक उत्पयदि, एक सांदेश-जगर्रयत" एकच उत्पयदि जगर्र द्दिकतो. उदयहरणयथा: कोकय-कोलय, सोिी इ. द्दिर्यातदयर हे धोरण ियपरतयत जेव्हय त्र्यांचे उत्पयदि खूप प्रद्दसद्ध असते आद्दण जयगद्दतक प्रद्दतष्ठय द्दमळिते. हे एक आद्दथाक धोरण आहे. कयरण र्यत कोणत्र्यही बदलयची गरज ियही. द्दशियर्, ते मोठ्र्य प्रमयणयिर उत्पयदि आद्दण द्दिपणियच्र्य अथाव्र्िस्थेचय आिांद घेते. द्दिर्यात होणयर्‍र्य उत्पयदियांबयबत सखोल आरयखडय तर्यर करयिय लयगेल. बयहेरूि मयगणी पूणा करण्र्यसयठी ििीि उत्पयदिे मोठ्र्य प्रमयणयिर तर्यर केली पयद्दहजेत. द्दिर्यात िस्तू सतत उपलब्ध असणे आिश्र्क आहे. जेव्हय मयगणीपेक्षय जयस्त पुरिठय असेल तेव्हयच देशयांतगात जयस्त मयगणी असलेल्र्य िस्तूांची द्दिर्यात करयिी. द्दिर्यात उत्पयदियांिय स्पधयात्मक द्दकांमती आद्दण उत्कृष्ट दजया असयिय. द्दिर्यात व्र्िसयर्यसह जीिियतील सिा क्षेत्रयांतील र्श द्दििडकतेिर अिलांबूि असते. द्दिर्यातदयर सिा प्रकयरच्र्य िस्तूांचय व्र्िहयर करू इद्दच्ितो आद्दण त्र्यांिय जगर्र द्दिकू शकतो. तथयद्दप, अिेक जयगद्दतक बयजयरपेठेतील द्दिशयलतय आद्दण मयगणीच्र्य द्दिस्तृत श्रेणीमुळे तो तसे munotes.in

Page 4

ननयाात नवपणन II
4 करू शकत ियही. म्हणूि, आांतररयष्ट्रीर् स्तरयिर व्र्िसयर् करण्र्यसयठी, द्दिर्यातदयरयिे र्ोग्र् उत्पयदि(ती) आद्दण बयजयरपेठ(चे) द्दििडणे आिश्र्क आहे. ब) द्दनर्ाात करण्र्ार्ोग्र् वस्तू द्दनवडणे: आांतररयष्ट्रीर् बयजयरपेठेसयठी कोणते उत्पयदि द्दििडयर्चे हे ठरितयिय, द्दिर्यातदयरयिे खयलील गोष्टी द्दिचयरयत घेतल्र्य पयद्दहजेत: द्दिर्यात कल अ)द्दिर्यात कल: र्ोग्र् उत्पयदि द्दििडीसयठी, द्दिर्यातदयरयिे आांतररयष्ट्रीर् बयजयरपेठेतील द्दिद्दिध िस्तूांच्र्य द्दिर्यातीतील कल तपयसलय पयद्दहजे. अशी मयद्दहती गोळय करण्र्यसयठी खयलील सांसयधिे ियपरली जयऊ शकतयत: • र्यरतयची मयद्दसक द्दिदेशी व्र्यपयर मयद्दहती. • ननयाात प्रोत्साहन पररषद (EPC) कडूि बुलेद्दटि. • द्दिर्यात आद्दण आर्यत िेळय • तथयद्दप, एखयद्ययची र्ोग्र्तय आद्दण उत्पयदि कौशल्र् शेिटी ते कोणते उत्पयदि द्दििडतयत हे ठरिेल. अ) पुरिठय आधयर: जयगद्दतक बयजयरपेठेतील उत्पयदियची मयगणी तपयसण्र्यव्र्द्दतररि, देशयांतगात बयजयरपेठेतील उत्पयदियचय पुरिठय आधयर तपयसणे महत्त्ियचे आहे. बहुतेक कृषी उत्पयदिे र्य मयिकयांचय द्दिरोध करतयत कयरण ते त्र्यांच्र्य पुरिठ्र्यसयठी द्दिद्दिध िैसद्दगाक कयरणयांिर अिलांबूि असतयत. तयांदूळ, गहू, सयखर, कयांदे आद्दण फळे र्यांसयरख्र्य हांगयमी मयलयची दीघाकयळ द्दिर्यात करणयर्र्य कांपिीलय र्श आलेले ियही. सांप, िीज खांद्दडत होणे, टयळेबांदी, ियहतुकीच्र्य समस्र्य इत्र्यदींमुळे, उत्पयद्ददत मयलयलय देखील द्दिश्वसिीर् पुरिठय आधयर िसू शकतो. ब) उत्पयदि क्षमतय आद्दण उत्पयदियची उपलब्धतय: परदेशी बयजयरपेठेत उत्पयदि द्दिकण्र्यलय कोणतीही सीमय िसते. अशय प्रकयरे, द्दिर्यात करयरयत सयमील होण्र्यपूिी, उत्पयदक द्दिर्यातदयरयिे त्र्यची उत्पयदि क्षमतय द्दिचयरयत घेणे आिश्र्क आहे आद्दण व्र्यपयरी द्दिर्यातदयरयिे द्दििीसयठी द्दििडलेल्र्य मयलयची उपलब्धतय द्दिचयरयत घेणे आिश्र्क आहे. उत्पयदि क्षमतय द्दकांिय पुरिठय मर्याद्ददत असल्र्यस द्दिर्यातदयरयांिी लहयि बयजयरपेठयांिर लक्ष केंद्दद्रत केले पयद्दहजे . तथयद्दप, उत्पयदि सहज उपलब्ध करूि देतय र्ेत असल्र्यस सतत द्दिर्यात मोहीम फयर्देशीर ठरते. क) उत्पयदियची अिुकूलतय: आांतररयष्ट्रीर् बयजयरपेठेतील मयगणी पूणा करण्र्यसयठी उत्पयदियत बदल करण्र्यची क्षमतय उत्पयदि क्षमतय आद्दण उपलब्धतेशी सांबांद्दधत आहे. खरेदीदयरयच्र्य मयगणी आद्दण इच्िय प्रत्र्ेक बयजयरपेठेत आद्दण देशयिुसयर बदलतयत. एकय बयजयरयत जे चयांगले द्दिकले जयते ते इतर बयजयरयत अद्दजबयत द्दिकले जयऊ शकत ियही. हे उत्पयदि लिद्दचकतय आिश्र्क आहे. उत्पयदियची अिुकूलतय हय एक कठीण प्रर्त्ि आहे कयरण त्र्यत द्दिद्दिध बयजयरपेठयांच्र्य मयगण्र्य पूणा करण्र्यसयठी उत्पयदि प्रद्दिर्य बदलण्र्यत महत्त्िपूणा गुांतिणूक समयद्दिष्ट आहे. munotes.in

Page 5

ननयाात नवपणनासाठी
उत्पादन ननयोजन
आनण नकांमत ननणाय - १
5 ड) सेिय सुद्दिधय: द्दिर्यातीसयठी द्दििडलेल्र्य उत्पयदियलय द्दििीिांतर सेिेची आिश्र्कतय असल्र्यस, द्दिर्यातदयरयिे खयत्री करणे आिश्र्क आहे की तो परदेशयतील खरेदीदयरयांिय अशय सुद्दिधय उपलब्ध करूि देऊ शकेल. परदेशयत सेिय केंद्रे उघडणे िेहमीच सोपे द्दकांिय परिडणयरे िसते. सेिय सुद्दिधयांसह द्दितरक द्दकांिय एजांट शोधणे देखील आव्हयियत्मक आहे. द्दिर्यातदयरयांिी अशय प्रकयरच्र्य सेिय सुद्दिधय देऊ शकत िसल्र्यस अशय उत्पयदियांची द्दिर्यात करण्र्यचय धोकय पत्करू िर्े. मुद्ाांकन मुद्रयांकियमध्र्े द्दिर्यातदयरयांिय व्र्िसयर्यसयठी अिेक ओळखण्र्यर्ोग्र् िैद्दशष्ट्र्े द्दिकद्दसत करणे आद्दण त्र्यांची अांमलबजयिणी करणे समयद्दिष्ट आहे जेणेकरूि त्र्यांचे ग्रयहक स्ितःलय त्र्यांच्र्य व्र्िसयर्यशी जोडू शकतील. मुद्रयांकि ग्रयहकयांमध्र्े उत्पयदिे आद्दण सेियांची ओळख ियढिते, जर्यमुळे द्दिर्यातदयरयांिय बयजयरपेठेत स्पधयात्मक लयर् द्दमळतो. द्दिर्यात उत्पयदिे आद्दण त्र्यसयठीचय आदशा ग्रयहक र्यांच्र्यत एक पूल तर्यर करणे जे द्दि:सांकोचपणे ग्रयहकयांिय द्दिर्यात उत्पयदिे द्दििडण्र्यसयठी मदत करते, द्दिपणि द्दिर्यकलयपयांसयठी मुद्रयांकियच्र्य महत्त्िपूणा आहे. ग्रयहक एखयदे व्र्यपयर ियि / मुद्रय कसे ओळखतयत हे पररर्यद्दषत करण्र्यत ते मदत करते. सयमयन्र्त: ियि, टॅगलयइि, व्र्यपयर द्दचन्ह (logo) द्दकांिय द्दचन्ह, आरयखडय आद्दण मुद्रय आियज र्यांचय समयिेश असलेले, आद्दण व्र्िसयर्यशी- ग्रयहक, पुरिठयदयर, समयज मयध्र्म अिुर्यर्ी द्दकांिय फि एक प्रेक्षक म्हणूि सांियद सयधतयिय,ते व्र्िसयर्यच्र्य अांतद्दिाद्दहत मूल्र्यांचय देखील सांदर्ा देते . मुद्रय सांदेश महत्त्ियचे आहेत, कयरण हे सांदेश आदशा ग्रयहकयांशी बोलण्र्यसयठी द्दिर्यातदयर कोण आहेत आद्दण त्र्यांचय उिेश कयर् आहे हे कळितयत. द्दिर्यातदयरयांकडे एक सुसांगत मुद्रय सांदेश आद्दण आियज आहे र्यची खयत्री करणे आिश्र्क आहे, जेणेकरूि ििीि आद्दण द्दिद्यमयि ग्रयहक र्यांिय, त्र्यांची व्र्यिसयद्दर्क मूल्र्े कयर् आहेत आद्दण त्र्यांच्र्य व्र्िसयर्यशी सांलग्ि रयहूि त्र्यांिय द्दकती फयर्दय होऊ शकतो र्यच्र्यशी तयत्कयळ सांबांध लयितय र्ेईल. ही ओळख आद्दण र्यिद्दिक जोडणी द्दिर्यातदयरयांिय त्र्यांच्र्य ग्रयहकयांशी सांियद सयधण्र्यत मदत करते आद्दण तेच त्र्यांिय त्र्यांच्र्य प्रद्दतस्पध्र्यंपयसूि िेगळे करते. मुद्ा ओळख द्दिर्यातदयरयांच्र्य व्र्यपयर ियि / मुद्रय ची ओळख ियढिण्र्यसयठी, द्दिर्यातदयरयांकडे मजबूत मुद्रय ओळख असणे आिश्र्क आहे. एक िेगळी आद्दण एकसांध मुद्रय ओळख असण्र्यचय अथा असय आहे की ग्रयहक पद्दहल्र्य दृष्टीक्षेपयत द्दिर्यातदयरयां मुद्रय आपोआप ओळखू शकतयत. द्दिर्यातदयरयांची मुद्रय ओळख (व्र्यपयर द्दचन्ह, टॅगलयइि, फॉन्ट इ.) स्पष्ट करत असलेले हे दृक प्रद्दतद्दिद्दधत्ि महत्त्ियचे आहे, कयरण ते व्र्िसयर्यची मूल्र्े ग्रयहकयांपर्ंत पोहोचद्दिण्र्यचय आद्दण प्रर्यिीपणे सांियद सयधण्र्यचय एक मयगा आहे. मुद्रय मजबूत करण्र्यसयठी ग्रयहक हे सिोत्तम सहर्ोगी आहेत. आजच्र्य जगयत जेथे धयरणय मुद्रयचे मूल्र् ठरिते, एक मुद्रय तर्यर करणे जर्यमध्र्े ओळखण्र्यर्ोग्र् िैद्दशष्ट्र्े आहेत आद्दण त्र्यांच्र्य मूल्र्यांिर द्दितरीत करणे ग्रयहकयांमध्र्े मुद्रय द्दिष्ठय ियढिते. हयिाडा द्दबझिेस ररव्ह्यूिुसयर, munotes.in

Page 6

ननयाात नवपणन II
6 ६४% ग्रयहक म्हणतयत की मुद्रयसह समयि मूल्र्े सयमयद्दर्क करणे हे त्र्यांचे सांबांध प्रथम स्थयियिर असल्र्यचे प्रयथद्दमक कयरण आहे. र्य मुद्रयांकियच्र्य पेक्षय िेगळी व्र्यिहयररक समस्र्य कोणयलयही सयपडत ियही. उत्पयदियांची ओळख देण्र्यसयठी आद्दण त्र्यांिय एकमेकयांपयसूि िेगळे करण्र्यसयठी मुद्रय ियिे द्दिकद्दसत केली गेली. स्पधेसयठी ओळखण्र्यची क्षमतय महत्त्िपूणा आहे कयरण त्र्यद्दशियर् द्दिणार् घेण्र्यचय एकमेि पर्यार् सांधी आहे. व्र्यपयर ियि/ मुद्रयची ियिे द्दििड सुलर् करण्र्यव्र्द्दतररि जबयबदयर िताियस प्रोत्सयहि देतयत. खयलील तपशील त्र्यचे अचूक कयर्ा पररर्यद्दषत करतयत: १. व्र्यपयर ियि / मुद्रय ही एक शद्दिशयली मयलमत्तय आहे: व्र्यपयर/मुद्रय ियियची प्रद्दतकृती तर्यर करणे खूप अिघड असल्र्यिे, व्र्यपयर ियि / मुद्रय ही एक महत्त्िपूणा अमूता मयलमत्तय म्हणूि ओळखली जयते. हे सिा र्ौद्दतक मयलमत्तेच्र्य द्दिपरीत आहे, जसे की ििस्पती, उपकरणे, र्यदी, इमयरती, सयठय आद्दण सीमय. हे अिेक उदयहरणयांद्वयरे प्रदद्दशात केले गेले आहे जेथे व्र्िसयर् अर्शस्िी झयले आहेत ,तरी देखील अद्ययप त्र्यांचे सुप्रद्दसद्ध व्र्यपयर ियि / मुद्रय रयखूि आहेत. २. व्र्यपयर ियि / मुद्रय हे प्रचयरयचे सयधि आहे: उत्पयदियची ओळख द्दकांिय उत्पयदि द्दर्न्ितय ही सांकल्पिय द्दििी प्रचयरयचय आधयर बिते. व्र्यपयर ियि / मुद्रय हय फरक द्दिमयाण करतो. उत्पयदियांिय लोकद्दप्रर् करण्र्यसयठी जयद्दहरयत हे एक महत्त्ियचे सयधि आहे. र्यव्र्द्दतररि, व्र्यपयर ियियद्दशियर् उत्पयदियची जयद्दहरयत करणे द्दिरुपर्ोगी आहे. व्र्यपयर ियि / मुद्रय ओळखीद्दशियर्, द्दििी करणयर्‍र्यांचे प्रर्त्ि देखील कुचकयमी ठरतील. पररणयमी, उत्पयदियच्र्य र्शयत द्दकांिय अपर्शयत मुद्रयांकियचय मोठय हयतर्यर लयगतो. ३. व्र्यपयर ियि / मुद्रय हे मध्र्स्थयांसयठी जगण्र्यचे औषध आहे एखयद्यय उत्पयदियिे ग्रयहकयांचय द्दिश्वयस सांपयदि केल्र्यस, त्र्यचे द्दितरण कसे केले जयते र्यिर उत्पयदकयांचे अद्दधक द्दिर्ांत्रण असते. मध्र्स्थयांकडूि र्शस्िी मुद्रेलय िेहमीच प्रयधयन्र् द्ददले जयते. दुसर्र्य शब्दयांत, मुद्रय ओळख िसल्र्यस कयर् खरेदी आद्दण द्दििी करयिी हे ठरिण्र्यत र्य मध्र्स्थयांिय त्रयस होतो. खरां तर, व्र्यपयर ियिे इतकी शद्दिशयली आद्दण आिमक असू शकतयत की मजबूत व्र्यपयर ियि / मुद्रय असलेले उत्पयदि द्दिकण्र्यची मध्र्स्थयांची क्षमतय त्र्यांच्र्य अद्दस्तत्ियसयठी महत्त्िपूणा ठरते. ४. व्र्यपयर ियि / मुद्रय हे ग्रयहक ओळखण्र्यचे सयधि आहे: ग्रयहक एखयदे उत्पयदि द्दकांिय सेिय त्र्यच्र्य व्र्यपयर ियियद्वयरे सहजपणे ओळखू शकतो. त्र्यच्र्यसयठी, व्र्यपयर ियि मूल्र्, उत्कृष्टतय, िणा, प्रद्दतष्ठय आद्दण प्रद्दतमय दशािते. munotes.in

Page 7

ननयाात नवपणनासाठी
उत्पादन ननयोजन
आनण नकांमत ननणाय - १
7 त्र्यांच्र्य मते, मुद्रयांद्दकत िस्तू ही एक अद्दद्वतीर् िस्तू आहे. त्र्यमुळे द्दफद्दलप्सचे बल्ब जेथे खरेदी केले जयतयत तेथे उपलब्ध आहेत. पुन्हय एकदय, मुद्रयांद्दकत िस्तूांमध्र्े कयलयांतरयिे गुणित्तेत सुधयरणय द्ददसूि र्ेतयत. हे स्ियर्यद्दिकपणे प्रद्दतस्पध्र्यापयसूि मुि आहे. पररणयमी, १९६० आद्दण १९७० मधील एस्प्रो )Aspro( गोळ्र्य खूप द्दर्न्ि होत्र्य. पररवेष्टन ग्रयहकयांसयठी उत्तम आद्दण र्ोग्र् पररिेष्टि सांरेद्दखत करण्र्यसयठी द्दिपणि सांशोधि केले जयऊ शकते. द्दर्न्ि ग्रयहक पररिेष्टि आरयखडयलय िेगळ्र्य पद्धतीिे प्रयधयन्र् देऊ शकतयत. पररिेष्टि आरयखडय सांशोधियद्वयरे, कांपिी द्दतच्र्य लद्दयर्त ग्रयहकयांसयठी आिश्र्क असलेली र्ोग्र् रचिय ओळखू शकते. आकषाक सांरेखि केलेले पररिेष्टि उत्पयदि खरेदी करण्र्यच्र्य सांर्यव्र्तेिर प्रर्यि टयकू शकते द्दकांिय प्रेररत करू शकते. चयांगले सांरेद्दखत केलेले पररिेष्टि उत्पयदियचय प्रकयर आद्दण गुणित्तय सयांगू शकते. पररिेष्टिमध्र्े अिेकदय लक्ष िेधूि घेणयरे मूल्र् असते. उत्पयदकयद्वयरे उत्पयदियच्र्य जयद्दहरयतीसयठी अिेक सयधिे ियपरली जयऊ शकतयत: जयद्दहरयत, द्दििी जयद्दहरयत, िैर्द्दिक द्दििी, सयिाजद्दिक सांबांध, प्रत्र्क्ष मेद्दलांग, प्रद्दसद्धी, पररिेष्टि, द्दििी जयद्दहरयत, व्र्यपयर मेळयिे आद्दण प्रदशािे, इांटरिेट इ. द्दिर्यात पररिेष्टिमुळे मयल परदेशयतील खरेदीदयरयकडे अखांड आद्दण िुकसयि ि पोहोचतय र्ेतो. द्दिर्यात पररिेष्टियलय अिेकदय ियहतूक पररिेष्टि असेही म्हटले जयते. द्दिर्यात पररिेष्टि हे प्रत्र्क्षयत पररिेष्टियच्र्य तीि िेगिेगळ्र्य स्तरयांपैकी एक आहे जर्यची द्दिर्यातकयची िस्तू द्दिर्यात करतयिय आिश्र्कतय आहे. १. द्दििी पररिेष्टि ही तुमच्र्य िस्तूांच्र्य आसपयसच्र्य पररिेष्टियचय तयत्कयळ स्तर आहे. हे असे पररिेष्टि आहे जे जेव्हय िस्तू त्र्यांच्र्य अांद्दतम ियपरकत्र्यापर्ंत पोहोचते, उदय. जर्य बयटल्र्यांमध्र्े शीतपेर्े असतयत द्दकांिय जर्य खोलर्यांमधुि अिेक इलेलरॉद्दिलस िस्तू द्दिकल्र्य जयतयत. द्दििी पररिेष्टि अिेकदय प्रख्र्यत मुद्रयांकियच्र्य प्रद्दतमय आद्दण मयद्दहती समयद्दिष्ट करूि द्दिपणि उिेश देखील पूणा करते. २. बयह्य पररिेष्टि हे पररिेष्टियचय मधलय स्तर आहे, जर्यमध्र्े सहसय अिेक द्दििी पयकीटे असतयत. हे सहसय द्दकरकोळ द्दकांिय जयद्दहरयतीच्र्य उिेशयिे देखील कयम करते, उदय. द्दििीचे िग असलेलय खोकय जो द्दकरकोळ िस्तू प्रदशािी म्हणूि ियपरतय र्ेतो तसेच थेट दुकयियच्र्य शेल्फिर ठेितय र्ेतो. ३. ियहतूक द्दकांिय द्दिर्यात पररिेष्टि हे पररिेष्टियचे सियात बयहेरील स्तर आहे आद्दण ते सांिमणयदरम्र्यि मयलयचे सांरक्षण करण्र्यसयठी सांरेद्दखत केलेले आहे. द्दिर्यात पररिेष्टियच्र्य उदयहरणयांमध्र्े लयकडी िेट द्दकांिय खोकय धयतूचे द्दपांप आद्दण प्लयद्दस्टकचे सांकोचि- आिेष्टि र्यांचय समयिेश होतो. munotes.in

Page 8

ननयाात नवपणन II
8 पररवेष्टनाचा उिेश आद्दण कार्े आजच्र्य गद्दतमयि आद्दण स्पधयात्मक द्दिपणि ियतयिरणयत पररिेष्टि महत्त्िपूणा र्ूद्दमकय बजयिते. हे एक अत्र्ांत द्दिद्दशष्ट व्र्िसयर्यत द्दिकद्दसत झयले आहे जे उत्पयदकयांचे िशीब ियढिते, मध्र्स्थयांचय मुलकयम ियढिते आद्दण ग्रयहकयांच्र्य सोर्ी ियढिते. पररिेष्टियची द्दिद्दिध कयर्े त्र्यचय उिेश स्पष्ट करतयत. खयलील प्रर्यिी पररिेष्टियच्र्य उिेशयांची र्यदी आहे: • हे सयमग्रीचे रक्षण करते: िुकसयि, धूळ, घयण, गळती, चोरी, बयष्ट्पीर्िि, ओलयिय, दूद्दषततय आद्दण इतर धोलर्यांपयसूि सयमग्रीचे सांरक्षण हे बर्याच कयळयपयसूि पररिेष्टियचय प्रयथद्दमक उिेश आहे. त्र्यांच्र्य अांगर्ूत गुण द्दकांिय मयिके सांपूणापणे जति केली जयतयत. पररणयमी, सयमग्री तयजी, द्दिष्ट्कलांक, अधोगती आद्दण िुकसयिरद्दहत ठेिली जयते. • हे उत्पयदियची घितय देते: उत्पयदियची घितय पररिेष्टियद्वयरे ियढद्दिली जयते. उत्पयदियच्र्य घितेमध्र्े पररिेष्टि सयद्दहत्र्, आरयखडय आद्दण आकयर द्दििडणे आिश्र्क आहे जे उपलब्ध जयगेचय जयस्तीत जयस्त ियपर करतयत. उत्पयदियची घितय व्र्िस्थेचे सौंदर्ा आद्दण द्दशष्टतय ियढिते, सयठिणूक आद्दण हयतयळणीच्र्य जयगेचय अद्दधक चयांगलय ियपर करण्र्यस परियिगी देते आद्दण सयमयन्र् ियहकयांशी सांबांध सुधयरते. • हे द्दिपणि सयधि म्हणूि कयम करते: प्रचयरयत्मक तांत्र म्हणूि, प्रर्यिी पररिेष्टि अद्दधक जलद आद्दण सोप्र्य पद्धतीिे द्दििी ियढिू शकते. हय द्दििेतय "शयांत" आहे. हे जयद्दहरयत मयध्र्म, स्िर्ां-प्रचयर सयधि आद्दण प्रदशाि आद्दण प्रकयशियचे सयधि म्हणूि कयम करते. आकषाक पररिेष्टि आिेग खरेदीची शलर्तय ियढिते. सद्य तसेच सांर्यव्र् ग्रयहकयचे मौल्र्ियि लक्ष िेधण्र्यची त्र्यची क्षमतय िेष्टियचय आकयर, आरयखडय , रांग र्ोजिय आद्दण दृश्र्मयि र्यिर अिलांबूि असते. • हे ियपरकत्र्यासयठी सुद्दिधय देते: दुसरी गरज म्हणजे उत्पयदि हयतयळणे, सयठिणे, ियहतूक करणे आद्दण ियपरणे सोपे आहे. हे चयांगल्र्य पररिेष्टिद्वयरे ियढद्दिले जयते. पररणयमी, हयतयळणी, सयठिण आद्दण ियहतुकीची द्दिपणि कयर्े कयर्ाक्षमतेिे आद्दण अपव्र्र् ि करतय पयर पयडली जयतयत. जोपर्ंत उत्पयदि ियपरयत आहे, तोपर्ंत ग्रयहकयांिय प्रचांड मदत केली जयते. प्रत्र्क्षयत, मोहक पररिेष्टििे जयगय, िेळ, बयांधणी तसेच मयलयच्र्य सयठ्र्यशी सांबांद्दधत खचा कमी केलय आहे. • हे उत्पयदि ओळखणे सोपे करते: munotes.in

Page 9

ननयाात नवपणनासाठी
उत्पादन ननयोजन
आनण नकांमत ननणाय - १
9 तीव्र स्पधेचे आजचे ियतयिरण उत्पयदि द्दर्न्ितेद्वयरे िैद्दशष्ट्र्ीकृत आहे. प्रर्यिी उत्पयदि अद्दर्ज्ञयपक, जसे की मुद्रयांकियच्र्य आद्दण पररिेष्टि, उत्पयदियच्र्य द्दिद्दिधीकरणयच्र्य र्य प्रद्दिर्ेस समथाि देतयत. द्दिर्यातदयर ते कोठे पयहतय, ते कसे पयहतय द्दकांिय द्दिर्यातदयर ते पयहतयत तेव्हय हे महत्त्ियचे िसते, उत्पयदि त्र्यच्र्य पररिेष्टियद्वयरे ओळखतय र्ेते. एखयद्यय िस्तूचे व्र्द्दिमत्ि आद्दण ियस्तद्दिकतय त्र्यच्र्य पररिेष्टियमध्र्े मूता स्िरूपयत असते. द्दिद्दशष्ट पररिेष्टियसह, उत्पयदि ओळखणे सोपे आहे कयरण ते त्र्यचे व्र्द्दिमत्ि द्दकांिय प्रद्दतमय ियढिते. ते द्दिद्दशष्ट उत्पयदि पररिेष्टियिर अिलांबूि असल्र्यमुळे, ग्रयहकयांिय त्र्यांच्र्य खरेदीच्र्य द्दिणार्यांमध्र्े द्दिद्दिधतेमुळे गोंधळूि जयण्र्यची द्दकांिय द्ददशयर्ूल करण्र्यची गरज ियही. • हे सयधे उत्पयदि द्दमश्रण सक्षम करते उत्पयदि श्रेणी आद्दण द्दिद्दिध आकयर, रांग, मोजमयप, श्रेणी आद्दण िेष्टियचे प्रकयर, इतर गोष्टींबरोबरच, द्दििी करणयर्‍र्य सांस्थय देऊ करतयत त्र्यांिय उत्पयदि द्दमश्रण म्हणूि सांबोधले जयते. पररिेष्टि उत्पयदियांचे िजि, आकयर आद्दण पररमयणे प्रर्यद्दित करू शकते, जे उत्पयदि द्दमश्रणयतील बदलयांचे दरियजे उघडते. द्दििी आद्दण उत्पयदियांचे कयळजीपूिाक द्दििडलेल्र्य द्दमश्रणयमुळे उत्पयदियांची द्दकांमत करणे, त्र्यांची ियहतूक करणे, त्र्यांचय सयठय करणे, त्र्यांचय सयठय करणे, हयतयळणे, त्र्यांचे प्रदशाि करणे आद्दण द्दिद्दिध बयजयर द्दिर्यगयांमध्र्े इतर द्दिर्यकलयप करणे सोपे होईल. • हे उत्पयदियचे जीििचि ियढिते: उत्पयदियचे जीििचि ियढिण्र्यसयठी उत्पयदियच्र्य पररिेष्टियचय ियपर केलय जयऊ शकतो. आरयखडय अद्यर्यित करूि बयांधणीसयठी अद्दधक आधुद्दिक स्िरूप प्रयप्त केले जयऊ शकते. सांपूणा ििीि उत्पयदिे तर्यर करणे अद्दधकयद्दधक आव्हयियत्मक बित चयलले आहे, परांतु कोणत्र्यही प्रकयरचे पररिेष्टि ििकल्पिय जे ग्रयहकयांिय हिे असलेले फयर्दे देतयत आद्दण जर्यसयठी पैसे देण्र्यस तर्यर असतयत ते उत्पयदि ियिीन्र्पूणा प्रकयर म्हणूि देऊ केले जयऊ शकतयत. ग्रयहक आद्दण घयऊक द्दििेते आद्दण व्र्यपयरी तसेच ग्रयहकयांसयठी खोके सयठिणे, द्दकांमत, द्दचन्हयांद्दकत करणे, प्रदद्दशात करणे आद्दण ओळखणे सोपे करूि हे केले जयऊ शकते. १.३ साराांश • उत्पयदि द्दिर्ोजियमध्र्े उत्पयदियशी सांबांद्दधत अिेक द्दिणार्यांचय समयिेश असतो जसे की उत्पयदि आरयखडय , उत्पयदि-द्दमश्रण, मुद्रयांकि, द्दकांमत इ. • मुद्रयांकियमध्र्े तुमच्र्य व्र्िसयर्यसयठी अिेक ओळखण्र्यर्ोग्र् िैद्दशष्ट्र्े द्दिकद्दसत करणे आद्दण त्र्यांची अांमलबजयिणी करणे समयद्दिष्ट आहे. munotes.in

Page 10

ननयाात नवपणन II
10 • आकषाक सांरेखि केलेले पररिेष्टि उत्पयदि खरेदी करण्र्यच्र्य सांर्यव्र्तेिर प्रर्यि टयकू शकते द्दकांिय प्रेररत करू शकते. • द्दिर्यात पररिेष्टिमुळे मयल परदेशयतील खरेदीदयरयकडे अखांड आद्दण िुकसयि ि पोहोचतय र्ेतो. द्दिर्यात पररिेष्टिलय अिेकदय पररिहि पररिेष्टि असेही म्हटले जयते. १.४स्ियध्र्यर् अ (वणानात्मक प्रश्न: सांद्दिप्त उत्तरे: १. द्दिर्यात द्दिपणि थोडलर्यत द्दलहय. २. द्दिर्यात द्दिपणियतील द्दिर्ोजियचे टप्पे द्दलहय. ३. उत्पयदि आरयखडय धोरणे कयर् आहेत? ४. मुद्रय सांदेशि ही सांज्ञय स्पष्ट करय. ५ . द्दिर्यात द्दिपणियची िैद्दशष्ट्र्े स्पष्ट करय . दीर्घोत्तरे: १. थोडलर्यत उत्पयदि स्पष्ट करय . २. द्दिर्यात द्दिपणियमध्र्े ियहतूक कशी र्ूद्दमकय बजयिते? ३. व्र्यपयर ियि / मुद्रय ग्रयहकयांप्रती जयगरूकतय कशी द्दिमयाण करतो? ४. उत्पयदि, मुद्रयांकि आद्दण पररिेष्टियच्र्य सांदर्यात द्दिर्यात द्दिपणियचे द्दिर्ोजि तपशीलियर द्दलहय? ५. द्दिर्यातदयर त्र्यांचे उत्पयदि कसे पररिेद्दष्टत करतयत? ब. एकाद्दधक द्दनवडी प्रश्न: १. ...................... र्यचे व्र्यपक आद्दथाक महत्त्ि आहे कयरण ते रयष्ट्रीर् अथाव्र्िस्थेलय द्दिद्दिध फयर्दे देते. अ) द्दिर्यात द्दिपणि ब) आर्यत द्दिपणि क) देशयांतगात द्दिपणि ड) ऑिलयइि द्दिपणि २. ……………‍रणिीती, उत्पयदियची अिुकूलतय ियढिण्र्यसयठी उत्पयदि आद्दण सांदेश दोन्ही बदलले आहेत. अ) उत्पयदि मयिकीकरण ब) उत्पयदि आरयखडय क) उत्पयदि अिुकूलि ड) द्दकांमत अिुकूलि ३. …………… ग्रयहकयांमध्र्े उत्पयदिे आद्दण सेियांची ओळख ियढिते. अ) मुद्रयांकि ब) उत्पयदि क) ियहतूक ड) पररिेष्टि munotes.in

Page 11

ननयाात नवपणनासाठी
उत्पादन ननयोजन
आनण नकांमत ननणाय - १
11 ४. उच्च स्पधेमुळे आांतररयष्ट्रीर् बयजयरपेठेत द्दिर्यात करणे खूप .............. आहे. अ) सोपे ब) आव्हयियत्मक क) प्रयसांद्दगक ड) र्यपैकी कयहीही ियही ५. …………‍धोरणयिुसयर, परदेशी बयजयरपेठेतील मयगणीलय प्रद्दतसयद म्हणूि द्दिर्यातदयर ििीि उत्पयदि द्दिकद्दसत करतो. अ) ियिीन्र्पूणा उत्पयदि ब) उत्पयदि रुपयांतर क) उत्पयदि मयिकीकरण ड) उत्पयदि आरयखडय उत्तरे: १- अ),२- क),३- अ),४- ब),५ - अ) क). ररकाम्र्ा जागा भरा: १. प्रत्र्ेक र्शस्िी . द्दिर्यात र्ोजिेची सुरुियत...............पयसूि होते. २. ग्रयहकयांसयठी.............उत्तम आद्दण र्ोग्र् सांरेखि करण्र्यसयठी द्दिपणि सांशोधि आर्ोद्दजत केले जयऊ शकते. ३. उत्पयदियच्र्य द्दिर्ोजियमध्र्े अिेक ..........सांबांद्दधत द्दिणार्यांचय समयिेश होतो. ४. ……… हे द्दिर्यातदयर कोण आहेत आद्दण त्र्यांचय उिेश कयर् आहे, हे आदशा ग्रयहकयांिय सयांगते. ५. ……….‍परदेशी खरेदीदयरयांच्र्य द्दिद्दशष्ट गरजय पूणा करण्र्यस मदत करते. उत्तरे : १. बयजयर सांशोधि २. पररिेष्टियचे ३. उत्पयदि ४. व्र्यपयर ियि / मुद्रय सांदेशि ५ . उत्पयदि अिुकूलि ड). खालील वाक्र् चूक द्दकांवा बरोबर आहे का ते साांगा: १. द्दिर्यात द्दिपणि प्रचांड िफय आद्दण मौल्र्ियि परकीर् चलि द्दमळद्दिण्र्यसयठी र्रपूर सांधी देते. २. द्दिर्यात पररिेष्टिलय अिेकदय ियहतूक पररिेष्टि असेही सांबोधले जयते. ३. उत्पयदि अिुकूलि हे एक स्िस्त धोरण आहे . ४. बयह्य पररिेष्टि म्हणजे मयलयच्र्य आसपयस पररिेष्टिचय तयत्कयळ स्तर. ५ . द्दिर्यात पररिेष्टि हे पररिेष्टिचय सियात बयहेरील स्तर आहे आद्दण सांिमणयदरम्र्यि मयलयचे सांरक्षण करण्र्यसयठी सांरेद्दखत केलेले आहे. उत्तरे : बरोबर - १,२ आद्दण ५ चूक - ३ आद्दण ४ munotes.in

Page 12

ननयाात नवपणन II
12 १.५ सांदभा • एक्सस्पोर्ा पॉलीसी प्रोनसजसा एन्ड डॉक्सयुमेंर्ेशन - एमआय महाजन, स्नो व्हाइर् पनललकेशन प्रा. नलनमर्ेड, २६ वी आवृत्ती, • इांर्रनॅशनल निझनेस , के. अस्वथप्पा, मॅकग्रा-नहल एज्युकेशन )इांनडया( प्रा. नल., ६वी आवृत्ती • एक्सस्पोर्ा इम्पोर्ा प्रोनसजसा - डॉक्सयुमेंर्ेशन एन्ड लॉनजनस्र्क्सस , सी. रामा गोपाल, न्यू एज इांर्रनॅशनल पनललशर, २००६ / पुनमुाद्ण जानेवारी २०१६ • इांर्रनॅशनल एक्सस्पोर्ा एन्ड इम्पोर्ा मॅनेजमेंर्, फ्रानन्सस चेरुननलम, नहमालय पनललनशांग हाऊस, २० वा • आर.के. जैन याांचे, फॉरेन ट्रेड पॉनलसी एन्ड हॅण्डिुक ऑफ प्रोनसजसा )नवथ फॉम्सा , सक्सयुालसा एन्ड पनललक नोर्ीसेस( • एनक्सझम पॉनलसी एन्ड हॅण्डिुक ऑफ एनक्सझम पॉनलसी - VOL I आनण II • इांर्रनॅशनल माकेर्ींग आनण एक्सस्पोर्ा मॅनेजमेंर्, जेराल्ड अल्िाम, एडनवन ड्यूर, अलेक्सझाांडर जोनसयासन, नपअसान पनललकेशन्स, ८वी आवृत्ती, जून २०१६ • इांर्रनॅशनल माकेर्ींग स्ट्रॅर्ेजी, इसोिेलडूल आनण रॉनिन लोव, ५ वी एनडशन, थॉमसन लननिंग, २००८. • न्यू इम्पोर्ा एक्सस्पोर्ा पॉनलसी - नार्ी पनललकेशन्स, २०१७ • पी.के. खुराना, एक्सस्पोर्ा मॅनेजमेंर्, गलगोनर्या पनललनशांग कांपनी, नवी नदल्ली • पी.के. वासुदेवा, इांर्रनॅशनल माकेर्ींग -, एक्ससेल िुक्सस, चौथी आवृत्ती, नवी नदल्ली  munotes.in

Page 13

13 २ िनयाªत िवपणनासाठी उÂपादन िनयोजन आिण िकंमत िनणªय - २ ÿकरण संरचना २.० उिĥĶे २.१ ÿÖतावना २.२ िनयाªतीमÅये खूणिचĜी (लेबल)आिण िचÆहांकन करÁयाची गरज २.३ िनयाªत िकंमत िनधाªåरत करणे घटक २.४ िनयाªत िकंमतीची उिĥĶे २.५ सारांश २.६ ÖवाÅयाय २.७ संदभª २.० उिĥĶे • िनयाªतीमÅये खूणिचĜी (लेबल)आिण िचÆहांकन करÁयाची करÁया¸या गरजेची चचाª करणे. • िनयाªत िकंमत िनधाªåरत करणाöया घटकांचे िवĴेषण करणे. • िनयाªत िकंमत िनधाªåरत करणे. • िनयाªत िकंमतीची उिĥĶे समजून घेणे. २.१ ÿÖतावना िनयाªतदारा¸या उÂपादनाची योµय िकंमत ठरवणे, पूणª आिण अचूक भाव ÿÖताव(Quotation) देणे, िवøì¸या अटी िनवडणे आिण ÿदानाची पĦत िनवडणे हे िनयाªत िवøìवर नफा िमळिवÁयासाठी चार महßवाचे घटक आहेत. जगभरातील िविवध बाजार बल आिण िकंमत संरचनांमुळे िकंमत ठरवणे सवाªत आÓहानाÂमक असते. मु´य घटकांमÅये िनयाªतदार कंपनीची परदेशी बाजारातील उिĥĶे, उÂपादनाशी संबंिधत खचª, बाजारातील मागणी आिण Öपधाª यांचा समावेश होतो. िवचार करÁयासारखे इतर घटक Ìहणजे वाहतूक, कर आिण सीमाशुÐक, िवøì किमशन, िवमा आिण िव°पुरवठा. munotes.in

Page 14

िनयाªत िवपणन II

14 २.२ िनयाªतीमÅये खूणिचĜी (लेबल)आिण िचÆहांकन करÁयाची गरज िनयाªतदार आिण आयातदार यां¸यातील अंतर खूप दूर असÐयाने, माल Âया¸या मूळ Öथानापासून हजारो मैल दूर नेला जातो. जर मालवाहतूक कमी कंटेनर भार असेल, (कंटेनरपे±ा कमी), तर माल वेगवेगÑया िठकाणांहóन एका वाहनातून दुसöया वाहनात बदलÁयाची (Transship) श³यता आहे. अनेक वेळा माल हलवला जातो. उदाहरणाथª, िनयाªतदाराला Æयूयॉकªहóन चीनला माल हलवÁयाची गरज आहे. माल ůकने िनयाªतदारा¸या कारखाÆया¸या जवळ¸या कंटेनर वाहतूक Öथानकाला (CFS - Container Freight Station) पाठवला जाईल - गोदामात उतरवणे - कंटेनरमÅये भरणे - Æयूयॉकªला जाणे - पुÆहा बंदरावर उतरवणे - कंटेनरवर लोड करणे - जहाजात जहाजावर जाणे - ůाÆसिशपम¤ट Öथानकावर उतरवणे. कोणतेही - पुÆहा वगêकरण - कंटेनरवर लोड करणे - CFS मÅये अनलोड करणे-िसंगापूरमÅये आÐयानंतर - तपासणी ÿिøयेसाठी जाणे - सीमाशुÐक मंजुरीनंतर ůकवर लोड करणे. वर नमूद केलेÐया हालचालéÓयितåरĉ, ÿÂयेक गोदाम Öथानकावर, गाÑयांची पुनरªचना, सव¥±णासाठी हालचाली, तपासणी इÂयादéमुळे िनयाªतदारा¸या मालाची पुढील हालचाल होÁयाची श³यता असते. वरील सवª िøयांदरÌयान िनयाªतदाराचा माल खरेदीदारा¸या दारापय«त पोहोचेपय«त िचÆहांकन आिण खूणिचĜी (लेबल) ही िनयाªतदाराचा माल ओळखÁयाची एकमेव आिण सवō°म पĦत आहे. ÿÂयेक पासªलचे िचÆह आिण सं´या समािवĶ करÁयासाठी सवª दÖतऐवज अशा ÿकारे केले जातात िक, सवª अिधकारी ते ओळखू शकतील आिण Âयानुसार हलवू शकतील. Âयामुळे Óयावसाियक बीजक आिण संवेĶन सूची तयार करÁयापूवê, कारखाÆयातील संवेĶन िवभागाला मालावर योµयåरÂया आिण खूणिचĜी (लेबल) लावावे लागते. एकदा बांधणी पूणª झाÐयावर, संवेĶन सूची आिण Óयावसाियक बीजक (commercial invoice) यांमÅये िचÆह आिण सं´या ÖपĶपणे नमूद केÐया पािहजेत. खरेदीदारा¸या दारापाशी माल पोहोचेपय«त सवª आगामी दÖतऐवजांमÅये ही मािहती अÂयंत महßवाची आहे. सीमाशुÐक मंजुरीसाठी मालवाहतूक जवळ¸या कंटेनर वाहतूक Öथानकावर (CFS -Container Freight Station) हलवÐयानंतर, माल गोदामामÅये उतरवला जातो. िनयाªतदाराकडून जारी केलेÐया संवेĶन सूची¸या आधारे कंटेनर वाहतूक Öथानक अिधकाöयांĬारे सव¥±ण केले जाते. िनयाªत करÁया¸या पासªलवर लावलेÐया खूणिचĜी आिण िचÆहांसह संवेĶन सूचीमÅये नमूद केलेले िचÆह आिण सं´या यांचा ताळमेळ साधून सव¥±ण अहवाल तयार केला जातो. माला¸या वाहतुकì दरÌयान, गंतÓयÖथानावर पोहोचेपय«त ही ÿिøया जुळणी अनेक िठकाणी सुł राहते. वाहतुकì दरÌयान िजथे आवÔयकता असेल ितथे पडताळणी आिण जुळणी करÁयासाठी वाहका¸या दÖतऐवजावर (नौवहनपý िकंवा हवाईमागª िबल) देखील िचÆह आिण सं´या परावितªत केÐया जातात. अÆन भेसळ ÿितबंधक (Prevention of Food Adulturation) िनयम, १९५ ५ , आिण १९७७ ¸या मानके आिण वजन आिण माप (बांधणी केलेÐया वÖतू) िनयमां¸या भाग VII munotes.in

Page 15

िनयाªत िवपणनासाठी
उÂपादन िनयोजन
आिण िकंमत िनणªय – २
15 मÅये नमूद केÐयानुसार बांधणी केलेÐया खाī उÂपादनांसाठी खूणिचĜी¸या आवÔयकतांनुसार, खूणिचĜी मÅये खालील मािहती असणे आवÔयक आहे: • नाव, Óयापार नाव िकंवा वणªन • उÂपादनामÅये वापरÐया जाणाö या घटकांचे नाव, Âयां¸या रचने¸या उतरÂया øमाने िकंवा आकारमानानुसार वजन • उÂपादक/आवेĶक , आयातदार, आयात केलेÐया खाīपदाथाªचा मूळ देश यांचे नाव आिण पूणª प°ा (जर खाīपदाथª भारताबाहेर उÂपािदत केले असÐयास, परंतु भारतात बांधणी केलेले असÐयास) • िनÓवळ वजन, सं´या िकंवा सामúीची माýा • िविशĶ तुकडी, गट िकंवा संकेतांक • उÂपादन आिण पåरवेĶनाचा/ बांधणीचा मिहना आिण वषª • मिहना आिण वषª ºयाĬारे उÂपादनाचा सवō°म वापर केला जातो • कमाल िकरकोळ िकंमत जेथे लागू असेल तेथे, उÂपादन खूणिचĜी मÅये खालील गोĶी देखील असणे आवÔयक आहे: • िकरणोÂसगाªचा उĥेश आिण िविकरिणत अÆना¸या बाबतीत परवाना øमांक • रंगीबेरंगी सामúीची अितåरĉ जोड • मांसाहारी अÆन – कोणतेही अÆन ºयामÅये प±ी, ताजे पाणी िकंवा सागरी ÿाणी, अंडी िकंवा घटक Ìहणून कोणÂयाही ÿाÁयाचे उÂपादन, दूध िकंवा दुµधजÆय पदाथª यांचा समावेश नसून कोणÂयाही ÿाÁयांचा संपूणª िकंवा काही भाग समािवĶ असतो – तपिकरी रंगाचे ÿतीक असणे आवÔयक आहे. – वेĶनावर ठळकपणे ÿदिशªत केलेÐया तपिकरी चौकोनी बाĻरेषे¸या आत भरलेले वतुªळ, खाīपदाथाª¸या नावा¸या िकंवा Óयापार नावा¸या जवळ असलेÐया ÿदशªन लेबलवरील पाĵªभूमीशी िवरोधाभास असलेले असावे. • शाकाहारात ठळकपणे िहरवी बाĻरेषा असलेÐया चौकोनामÅये िहरÓया रंगाने भरलेÐया वतुªळाचे समान िचÆह असणे आवÔयक आहे वेĶनावरील सवª घोषणा खालील ÿकार¸या असू शकतात: • पािकटावर सुरि±तपणे िचकटलेÐया खूणिचĜीवर इंúजी िकंवा िहंदीमÅये छापलेले िकंवा • आयात केलेÐया पािकटावर असलेÐया अितåरĉ रॅपरवर बनिवलेले, िकंवा • पािकटावर वरच छापलेले munotes.in

Page 16

िनयाªत िवपणन II

16 २.३ िनयाªत िकंमत िनधाªåरत करणाöया घटकांचे िवĴेषण िनयाªत कराय¸या मालाची िकंमत अनेक घटकांवर अवलंबून असते. आंतरराÕůीय बाजारपेठेतील िनयाªत मालाची मागणी, ÖपधाªÂमक वातावरण आिण सरकारचे िनयम यांचेही मूÐयमापन िनयाªतदारांनी उÂपादन खचाªबरोबरच केले पािहजे. आंतरराÕůीय बाजारपेठेसाठी िनयाªत िकंमत िनिIJत करताना िनयाªतदाराने िवचारात घेतले पािहजे असे आणखी काही घटक आहेत . िकंमतé¸या िनणªयांवर पåरणाम करणारे िविवध घटक थोड³यात खालीलÿमाणे मांडले जाऊ शकतात: १. खचª: मालाची िनयाªत िकंमत िनिIJत करÁयासाठी सवाªत महßवाचा घटक Ìहणजे खचª. तो िकंमतीचा मोठा भाग बनवतो. िनयाªत िकंमतéमÅये अंतभूªत क¸¸या मालासार´या ÿÂय± खचाªचा िवचार केला पािहजे. िवतरण वरकड (Overheads) खचाªसार´या अÿÂय± खचाªचा देखील िवचार केला पािहजे. २. मागणी: वÖतूंची िकंमत मोठ्या ÿमाणात उÂपादना¸या मागणी आलेख/ वø या¸या आकारावर अवलंबून असते. जरी खचाªत वाढ होत नसली तरीही, जर मालाला भरपूर मागणी असेल तर Âयाचा पåरणाम नफा वाढवÁयामÅये होईल आिण खचाªत वाढ झाÐयास िकंमती वाढÁयाचे समथªन होऊ शकते. तथािप, सवªच ÿकरणांमÅये, बाजार पåरिÖथती¸या ÿितिøयेमुळे असे करणे श³य होऊ शकत नाही. ३. Öपधाª: परदेशी बाजारपेठेतील Öपधाª देशांतगªत बाजारपेठेपे±ा खूपच तीĄ आहे, कारण िनयाªतदारांना परदेशी उÂपादकांशी Öपधाª करावी लागते जे वेगवेगÑया वातावरणात आिण पåरिÖथतीत, तसेच Âयां¸या देशा¸या िनयमांनुसार उÂपादन करतात. काही ÿÖथािपत फायīांमुळे िवकिसत देशांकडून Öपधाª कठीण होऊ शकते. यामुळे िवकसनशील देशांना परदेशी बाजारपेठेत Öपधाª करÁयासाठी िकंमत िचÆहांिकत करावी लागते. ४. देशां¸या उÂपादनांबĥल अिभवृ°ी: आंतरराÕůीय बाजारपेठेतील खरेदीदार सामाÆयतः िवकसनशील देशांमधून आयात केलेÐया वÖतूंबĥल पूवªúह बाळगतात. िनयाªतदारांना िकंमत िनिIJत करताना हा घटक िवचारात ¶यावा लागतो, कारण िवकसनशील देशां¸या माला¸या तुलनेत िवकिसत देशांतील मालाची िकंमत जाÖत असते. ५. उÂपादन िभÆनता आिण मुþा ÿितमा: जर उÂपादने चांगÐया ÿकारे िभÆन असतील आिण Âयांनी Öवतःसाठी एक Óयापार नाव / मुþा ÿितमा तयार केली असेल, तर उÂपादकांना ÖपधाªÂमकपणे जाÖत िकंमती आकारÁयास सोयीÖकर िÖथती असते. डनलॉप, बाटा, कोलगेट इÂयादी Óयापार नावे Âयां¸या मुþा ÿितमेमुळे जाÖत िकंमती घेतात. munotes.in

Page 17

िनयाªत िवपणनासाठी
उÂपादन िनयोजन
आिण िकंमत िनणªय – २
17 ६. खरेदीचे Öवłप िकंमत, काही वेळा, खरेदी¸या वारंवारतेवर अवलंबून असते. भेटवÖतूं¸या बाबतीत, िविशĶ वÖतू Âयां¸या पसंतीस उतरÐयास लोक जाÖत िकंमत देÁयास तयार होतात. ७. गुणव°ा आिण िकंमत संबंध: िवशेषत: ÿितķे¸या उÂपादनां¸या बाबतीत, उÂपादना¸या गुणव°ेचे सूचक Ìहणून úाहक िकंमतीवर अवलंबून असतात. सवªसाधारण िवचार असा आहे कì, जेÓहा िकंमत कमी असते, तेÓहा Âयाचा पåरणाम Ìहणून जाÖत िवकì होते; परंतु हे सवªच बाबतीत सÂय नसू शकते. वाÖतिवक, िवकसनशील देशांमधील úाहकांना िवकसनशील देशां¸या तुलनेत जाÖत िकंमत मोजावी लागते. ८. िवतरण वेळापýक: िवतरणा¸या वेळापýकानुसार वĉशीरपणे वÖतूंचा पुरवठा केला असÐयास, िवøेता इतरांपे±ा जाÖत िकंमत घेऊ शकतो. ९. िवपणन धोरणे: िवतरण माÅयम , िवøì ÿोÂसाहन धोरणे, िवøì-पIJात-सेवा इÂयादéचा देखील िकंमतीवर पåरणाम होतो. उदाहरणाथª, िवतरणाची साखळी मोठी असेल तर िकंमत जाÖत असू शकते. १०. िनयाªत धोरणाचा कालावधी हा कालावधी िजतका कमी असेल िततकì जाÖत िकंमत असू शकते जेणेकŁन जाÖतीत जाÖत फायदा देऊ शकणाöया úाहकांना वÖतू िवकत येईल आिण कालावधी जाÖत असेल तर, बाजारामÅये ÿवेश करÁयासाठी सुŁवाती¸या टÈÈयात िकंमत कमी असू शकते. ११. िविनमय आिण महागाई दर: िनयाªत करावया¸या मालाची िकंमत िनिIJत करताना िभÆन िकंमत धोरणाचा अवलंब केला जाऊ शकतो. असे करताना, िविनमयाची िÖथरता आिण देशात ÿचिलत असलेला चलन वाढीचा दरही िवचारात घेतला जातो. चलन आिण दरवाढी¸या दरांमÅये सतत चढ-उतारां¸या अधीन असलेÐया िविशĶ देशासाठी िनयाªतीवर जाÖत िकंमत आकारली जाऊ शकते. १२. संÖथेची उिĥĶे: आंतरराÕůीय Öतरावर, िकंमत िनधाªåरत करते वेळी खचª, तसेच, बाजाराचे Öवłप िवचारात घेणे आवÔयक असते आिण Âयाच वेळी, ते कंपनी¸या जागितक उिĥĶांशी सुसंगत असले पािहजे जसे कì नफा वाढवणे, बाजारातील वाटा इ. १३. सरकारी घटक: िकंमती िनिIJत करताना आयात-िनयाªती¸या संदभाªत सरकारी धोरणे िवचारात घेणे आवÔयक आहे. आयात आिण िनयाªत करणाö या देशांची सरकारे िनयाªत िकंमतीमÅये महßवाची भूिमका बजावतात. munotes.in

Page 18

िनयाªत िवपणन II

18 सरकार खालील ÿकारे िकंमतीवर ÿभाव टाकू शकते: १. िकमान िकंमत िनिIJत कłन िकंवा कमाल मयाªदा िकंमत िनिIJत कłन काही वÖतूंवर ÿÂय± िकंमती िनयंिýत करणे, ºया पलीकडे िनयाªतदार िकंमती उĦृत कł शकत नाही. २. साहाÍय आिण ÿोÂसाहन : िनयाªत करणाö या देशाचे सरकार अनेक आिथªक साहाÍय देऊ शकते जसे कì शुÐक परतावा योजना, िवøì करात सूट, उÂपादन शुÐकात सूट, आयकर सूट, िवपणन िवकास साहाÍय (Marketing Development Assistance) इ. ३. सीमाशुÐक शुÐक आिण कर : आयात करणाöया देशांची सरकारे शुÐक आिण कर लादतात. िनयाªतदाराने िनयाªत िकंमत ठरवताना हा खचª ल±ात ¶यावा लागतो. ४. आंतरराÕůीय करार : िनयाªत िकंमती, काही वेळा आंतरराÕůीय करारांनी बांधÐया जातात जे िĬप±ीय िकंवा बहòप±ीय असू शकतात. िनयाªतदाराने कराराĬारे िनिIJत केलेÐया या िकंमतीचे पालन केले पािहजे आिण तो अिधक िकंमत िनिIJत कł शकत नाही . २.४ िनयाªत िकंमतीची उिĥĶे िनयाªत िकंमत हे परदेशी बाजारपेठेत िनयाªत आिण िवøì करÁया¸या उĥेशाने वÖतू आिण सेवां¸या िकंमती िनिIJत करÁयाचे तंý आहे. देशांतगªत िकंमतीपे±ा िनयाªतीची िकंमत िनिIJत करणे अिधक कठीण आहे, कारण िनयाªतदाराला केवळ उÂपादन खचªच नाही तर आंतरराÕůीय बाजारपेठेतील पåरिÖथतीचा ÿभाव आिण पåरणाम देखील िवचारात ¶यावा लागतो. Ìहणून, िनयाªत िकंमत ही केवळ अंकगिणतीय गणना नाही तर बाजारा¸या पåरिÖथतीवर आधाåरत एक Óयावहाåरक ÿÖताव आहे. िनयाªत संÖथेची चे यश मु´यÂवे Âया¸या ÿभावी िकंमत धोरणावर अवलंबून असते. िनयाªत मूÐय िनधाªरणाची ÿमुख उिĥĶे खालीलÿमाणे आहेत. १. िटकाव/ अिÖतÂव िनयाªतदाराला केवळ Âया¸या सहकारी-िनयाªतदारांकडूनच नÓहे, तर इतर देशा¸या िनयाªतदारांकडूनही Öपध¥ला सामोरे जावे लागते. मोठ्या ÖपधाªÂमक बाजारपेठांमÅये, िनयाªतदाराला Öपध¥त अिÖतÂव िटकून राहÁयासाठी एक िवपणन साधन Ìहणजे िकंमत. िकंमतीला ÖपधाªÂमक बनवणे, ÂयाĬारे िटकून राहÁयासाठी कमी नफा िमळवणे, हे िकंमती¸या उिĥĶांपैकì एक असू शकते . िकंमती ÖपधाªÂमक ठेवणे आिण कमी िकंमती राखणे हे अÐपकालीन उिĥĶ आहे, कारण ÿÂयेक िनयाªतदार नंतर¸या टÈÈयावर नफा वाढवÁयाचे उिĥĶ ठेवतो. munotes.in

Page 19

िनयाªत िवपणनासाठी
उÂपादन िनयोजन
आिण िकंमत िनणªय – २
19 २. कमाल िवøì वाढ िनयाªतदार Öपध¥त िटकून रािहÐयाने, जाÖतीत जाÖत िवøì वाढ होÁयाकडे उĥेश बदलतो. Öपधाª आिण बाजारातील िकंमतीची संवेदनशीलता यावर अवलंबून, अंितम िकंमत िनणªय घेणे आवÔयक आहे. यासाठी दोन पयाªय उपलÊध आहेत. १. परदेशातील खरेदीदारांसाठी कमी िकंमती िनधाªåरत केÐयाने िवøìचे ÿमाण अिधक होते, ºयामुळे अिधक नफा िमळतो. या उĥेशासाठी, बाजारपेठ अÂयंत िकंमत संवेदनशील असावी लागते. अशा कमी िकंमती Öपधाª िनŁÂसािहत करतात, ºयामुळे िवøì आणखी वाढते. २. उÂपादनाची उ¸च गुणव°ा दशªवÁयासाठी जाÖत िकंमती िनधाªåरत करणे आवÔयक आहे. असे संकेत úाहकांना ÿितÖपÅया«¸या तुलनेत उÂपादनांना अिधक गुणांकन देÁयास ÿवृ° करतात. या समजामुळे उÂपादना¸या िवøìचे ÿमाण वाढते. ३. कमाल चालू नफा िनयाªतदार जाÖतीत जाÖत नफा िमळवÁयाचा Âयाचा उĥेश ठरवू शकतो. असा नफा िमळवून देणारी िकंमत Öथािपत करणे आवÔयक आहे. यासाठी खचª आिण मागणीची संपूणª मािहती असणे आवÔयक आहे. जाÖतीत जाÖत रोख ÿवाह िनमाªण कł शकणारी िकंमत िकंवा उ¸च परतावा दर िनधाªåरत केला जातो . परंतु हे उिĥĶ अÐपकालीन Öवłपाचे आहे आिण Âयाची कामिगरी नÉयावर आधाåरत आहे जी िनयाªत बाजारात धोकादायक ठł शकते. ४. नेतृÂव Öथापन करणे िकंमत ठरवÁयामागील आणखी एक उĥेश Ìहणजे केवळ उ¸च दजाªची ÿितमा ÿÖथािपत करणे नÓहे, तर िनयाªत बाजारात नेतृÂव िकंवा पिहÐया Öथानावर भर देणे. जाÖत िकंमत आकाłन आिण Öपधªकां¸या तुलनेत िकंमतीत ल±णीय फरक कłन, हे उिĥĶ पूणª केले जाऊ शकते. २.५ सारांश • िचÆहांकन आिण खूणिचĜी (लेबल)ही तुमचा माल ओळखÁयाची एकमेव आिण सवō°म पĦत आहे. • वÖतूंची िकंमत मोठ्या ÿमाणात उÂपादना¸या मागणी आलेख/ वø या¸या आकारावर अवलंबून असते. • उÂपादना¸या गुणव°ेचे सूचक Ìहणून úाहक िकंमतीवर अवलंबून असतात. • िनयाªत िकंमत हे वÖतू आिण सेवां¸या िकंमती िनिIJत करÁयाचे तंý आहे. • िनयाªतदार जाÖतीत जाÖत नफा िमळवÁयाचा Âयाचा उĥेश ठरवू शकतो. • िकंमतीला ÖपधाªÂमक बनवणे, ÂयाĬारे िटकून राहÁयासाठी कमी नफा िमळवणे, हे िकंमती¸या उिĥĶांपैकì एक असू शकते . munotes.in

Page 20

िनयाªत िवपणन II

20 २.६ ÖवाÅयाय अ). वणªनाÂमक ÿij: संि±Į उ°रे: १. खूणिचĜी (लेबिलंग) या शÊदाचे वणªन करा २. उÂपादनाची िकंमत थोड³यात सांगा. ३. अÆन भेसळ ÿितबंध या शÊदाचे वणªन करा. ४. वेगवेगळे िनयाªतक आिण आयातदार कोणते आहेत? ५ . "िनयाªत िकंमत" या शÊदाचा अथª काय ते ÖपĶ करा. दीघō°रे: १. सरकारसाठी िनयाªत मूÐय िनधाªरणाचे महßव काय आहे? २. िनयाªतीमÅये खूणिचĜी (लेबिलंग) आिण िचÆहांिकत करणे यां¸या गरजा ÖपĶ करा. ३. िनयाªत िकंमतीचे फायदे काय आहेत? ४. िनयाªत िकंमतीचे उिĥĶ ÖपĶ करा . ५ . िनयाªत िकंमत ठरवणारे घटक कोणते आहेत? ब). एकािधक िनवडी ÿij: १. CFS Ìहणजे: अ) कंटेनर Āेट Öटेशन ब) úाहक मालवाहतूक Öटेशन क) संयुĉ मालवाहतूक Öटेशन ड) वतªमान मालवाहतूक Öटेशन २. PFA Ìहणजे: अ) अÆन भेसळीचा ÿचार ब) अÆन भेसळ उÂपादक क) अÆन भेसळीची कामिगरी ड) अÆन भेसळ ÿितबंध ३. िनयाªत संÖथेची चे यश मु´यÂवे ित¸या ÿभावीतेवर अवलंबून असते. अ) कायाªÂमक धोरण ब) िव°ीय धोरण क) िकंमत धोरण ड) िवमापý ४. ………………. हे सवª िनयाªत ÿिøयेदरÌयान तुमचा माल ओळखÁयाचे एकमेव आिण सवाªत ÿभावी तंý आहे . अ) खूणिचĜी (लेबिलंग) ब) उÂपादन क) पåरवेĶन ड) अंदाज ५. ………. िकंमती हे िनयाªत करÁया¸या उĥेशाने वÖतू आिण सेवां¸या िकंमती िनिIJत करÁयाचे तंý आहे अ) आयात ब) िनयाªत क) घरगुती ड) ऑनलाइन उ°रे : १-अ),२-ड),३-क),४-अ),५ -ब) munotes.in

Page 21

िनयाªत िवपणनासाठी
उÂपादन िनयोजन
आिण िकंमत िनणªय – २
21 क). åरकाÌया जागा भरा: १. अÆन भेसळ ÿितबंध (PFA) िनयम, …………. २. वÖतूंची िकंमत बö याच ÿमाणात उÂपादनासाठी ……….. आलेख/ वø या¸या आकारावर अवलंबून असते. ३. एक िवपणन साधन जे िनयाªतदाराला Öपध¥त िटकून ठेवू शकते ते Ìहणजे …………. ४. आयात आिण िनयाªतीसंदभाªतील सरकारी धोरणे िनिIJत करताना......... िवचारात घेणे आवÔयक आहे. ५ . ………. िकंमतीचा मोठा भाग बनवतो. उ°रे : १. १९५५ २. मागणी ३. िकंमत िनधाªरण ४. िकंमती ५ . खचª ड). खालील वा³य चूक िकंवा बरोबर आहे का ते सांगा: १. आयात आिण िनयाªत करणाö या देशांची सरकारे िनयाªत िकंमतीमÅये महßवाची भूिमका बजावतात. २. िवतरण वरकड खचाªसार´या ÿÂय± खचाªचा देखील िवचार केला पािहजे. ३. शाकाहारी अÆनामÅये लाल रंगाचे समान िचÆह असणे आवÔयक आहे. ४. िनयाªतदाराला केवळ Âया¸या सहकारी-िनयाªतदारांकडूनच नÓहे, तर इतर देशा¸या िनयाªतदारांकडूनही Öपध¥ला सामोरे जावे लागते. ५ . वजन आिण मापांचे मानके (बांधणी केलेÐया वÖतू) १९५५ चे िनयम उ°रे : बरोबर - १ आिण ४ चूक - २, ३ आिण ५ २.७ संदभª • ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एमआय महाजन, Öनो Óहाइट पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६ वी आवृ°ी, • इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल., ६वी आवृ°ी • ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल, Æयू एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६ / पुनमुªþण जानेवारी २०१६ munotes.in

Page 22

िनयाªत िवपणन II

22 • इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग हाऊस, २० वा • आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª , स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस) • एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL I आिण II • इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर, अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६ • इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५ वी एिडशन, थॉमसन लिन«ग, २००८. • Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७ • पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली • पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग -, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली  munotes.in

Page 23

23 ३ िनयाªत िवपणनासाठी उÂपादन िनयोजन आिण िकंमत िनणªय - ३ ÿकरण संरचना ३.० उिĥĶे ३.१ ÿÖतावना ३.२ आंतरराÕůीय Óयावसाियक (INCO) अटी ३.३ िनयाªत िकंमत पýक (Quotation) ३.४ खचª िवमा आिण मालवाहतूक (CIF) आिण खचª आिण मालवाहतूक (C&F) ३.५ मोफत नौवहन (Free on Board) िकंमत पýका¸या समÖया ३.६ सारांश ३.७ ÖवाÅयाय ३.८ संदभª ३.० उिĥĶे • आंतरराÕůीय Óयावसाियक (INCO) अटी समजणे • िनयाªत िकंमत पýकावर (Quotation) चचाª करणे • खचª, िवमा आिण मालवाहतूक (CIF) आिण खचª आिण मालवाहतूक (C&F) जाणून घेणे • मोफत नौवहन (Free on Board) िकंमत पýका¸या समÖयांचे िवĴेषण करणे ३.१ ÿÖतावना उÂपादनाची योµय िकंमत ठरवणे, पूणª आिण अचूक िकंमत पýक देणे, िवøì¸या अटी िनवडणे आिण पैसे देÁयाची पĦत िनवडणे हे उÂपादन िकंवा सेवा परदेशात िवकÁयाचे चार महßवाचे घटक आहेत. चारपैकì, अनुभवी िनयाªतदारासाठीही िकंमत सवाªत आÓहानाÂमक असू शकते. INCOTERMS २०२० िनयम Ļा आंतरराÕůीय वािणºय Óयापार मंडळाĬारे (International Chamber Of Commerce) (ICC) ÿकािशत अिधकृत Óयावसाियक अटी आहेत. आंतरराÕůीय Óयापारासाठी िवøì करारांतगªत वÖतूं¸या िवतरणासाठी खरेदीदार आिण िवøेÂयां¸या जबाबदाöया िनधाªåरत करÁयासाठी ते Öवैि¸छक, अिधकृत, जागितक Öतरावर Öवीकारलेले आिण पालन केलेले मजकूर आहेत. INCOTERMS वÖतूं¸या आंतरराÕůीय िवøìसाठी¸या करारावरील संयुĉ राÕůां¸या संकेतांशी जवळून संबंिधत आहेत. INCOTERMS सवª ÿमुख Óयापारी राÕůांĬारे ²ात आिण लागू केले जातात. munotes.in

Page 24

िनयाªत िवपणन II

24 आंतरराÕůीय दजाªचे ÿभारी असणे हे काही लहान काम नाही. या आंतरराÕůीय Óयापार अटéवर जगभरातील खाजगी ±ेýातील त²ांनी बनलेÐया १३ ICC आयोगांकडून िनणªय घेतला जातो . या Óयĉì ताÂकाळ ल± īावया¸या िवषयापासून ते ÿÂय± आंतरराÕůीय Óयवसायापय«त ÿÂयेक गोĶीत त² आहेत. ३.२ आंतरराÕůीय Óयावसाियक (INCO) अटी आंतरराÕůीय Óयावसाियक (INCO) अटी िकंवा INCOTERMS, पूवª-पåरभािषत Óयावसाियक सं²ा आहेत ºयांचा वापर वाहतूक घटक आिण आंतरराÕůीय Óयावसाियक Óयवहारांसाठी खचª आिण जोखीम यांचा वाटा िनधाªåरत करÁयासाठी केला जातो. ते माला सोबत आवÔयक असणाöया कागदपýांचा भाग आहेत, जे पूवê छापील Öवłपात असायचे आिण आता िडिजटल Öवłपात असतात. ते सुŁवातीला १९३६ मÅये आंतरराÕůीय वािणºय Óयापार मंडळाने (International Chamber Of Commerce) Öथािपत केलेले होते आिण वÖतूं¸या आंतरराÕůीय िवøìसाठी¸या करारावरील संयुĉ राÕůां¸या संकेतांĬारे (CISG) Öथािपत केलेले मानक बनले. हे ÿदान केÐया जाणाö या अपेि±त वाहतूक सेवेची एक सुसंगत चौकट पåरभािषत करते, अिनिIJतता दूर करते आिण आंतरराÕůीय अिधकार±ेýांमÅये कायदेशीरåरÂया लागू करÁयायोµय जबाबदाöया पåरभािषत करते. INCOTERMS एक नामांिकत िठकाण Öथािपत करतात िजथे जबाबदारी पुरवठादाराकडून खरेदीदाराकडे जाते. हे िठकाण आिण अटी याबाबĥलची मािहती तीन अ±री शÊदांमÅये सारांिशत केली जाते. २०२० पय«त, ११ िभÆन INCOTERMS होते, ºयात सवाªत सामाÆय आहेत: • EXW (पूवª कामे): वाÖतिवक, खरेदीदार वाहतुकì¸या सवª जबाबदाöया सांभाळतो. िवøेÂयाचे एकमाý कतªÓय आहे कì माल ठरिवÐया अटéÿमाणे आिण ठरिवलेÐया जागेवर (कारखाना, िवतरण क¤þ) उपलÊध करणे. हे सहसा कारखाना िकंमतीचा संदभª देते कारण Âयात िवमा आिण कर यांसारखे सवª वाहतूक खचª वगळले जातात. EXW(Ex Works) ची अंमलबजावणी करणे अवघड असू शकते कारण Âयात तांिýकŀĶ्या िवøेÂया¸या सुिवधेमÅये भरण युिनट्समÅये माला¸या जमवाजमिवशी संबंिधत काय¥ समािवĶ नाहीत. एकदा माल उचलÐयानंतर खरेदीदार मालवाहó मालक बनतो. • FCA (िवनामूÐय वाहक): िवøेÂयाची जबाबदारी फĉ एका िविशĶ िवतरण िबंदूवर िनयाªतीसाठी (कर भरणा पIJात) मोकळा केलेला माल ÿदान करणे आहे. आंतरिवध(Intermodal) वाहतुकìसाठी हे सामाÆय आहे कारण कंटेनर सारखे वाहतूक भार एकý केले गेले आहे आिण उचलÁयासाठी तयार आहे. • FAS (जहाजा¸या बाजूने िवनामूÐय): सामाÆयतः सागरी आकारमानी माल (Bulk Cargo)(संसाधने आिण क¸चा माल) साठी वापरला जातो ºयासाठी िवøेता गोदीवर माल पुरवतो, जो जहाजावर भरणा करÁयासाठी तयार असतो. उदाहरणाथª, धाÆय िवøेता गोदीवरील धाÆय उĬाहनावर मोठ्या ÿमाणात धाÆय उपलÊध कłन देतो आिण मोठे मालवाहó जहाज भाड्याने घेणे munotes.in

Page 25

िनयाªत िवपणनासाठी
उÂपादन िनयोजन
आिण िकंमत िनणªय – ३
25 आिण माल भरणा करणे ही खरेदीदाराची जबाबदारी असते. हे खरेदीदारास िनयाªती¸या िबंदूचा गोदाम Ìहणून वापर करÁयास अनुमती देते आिण ÿमाण आिण गंतÓय बाजारा¸या ŀĶीने Âया¸या आवÔयकतांनुसार िवøì आिण िवतरण आयोिजत कł शकते. • FOB (मोफत नौवहन): िवøेता जहाजावर माल पुरवतो, वाहतूक करतो आिण माल भरणा करतो, जे सहसा खरेदीदार िनवडतो. एकदा जहाजावर गेÐयावर, जबाबदारी खरेदीदाराकडे सरकते. आकारमानी मालासाठी हे सामाÆय आहे कारण ते खरेदीदारास जहाजाचे मागª आिण गंतÓयÖथान ठरवू देते, ºयामुळे अितåरĉ लविचकता ÿाĮ होते. • CFR (िकंमत आिण मालवाहतूक): िवøेता गंतÓयÖथाना¸या बंदरावर माल आणतो आिण उतरवतो, परंतु मूळ बंदरावर माल भरणा होताच खरेदीदार जोखीम गृहीत धरतो. गंतÓय बंदरावर माल उचलÁयाची जबाबदारी खरेदीदाराची असते. • CIF (खचª, िवमा आिण मालवाहतूक): वरीलÿमाणेच, परंतु िवøेÂयाने गंतÓय बंदरापय«त¸या मालासाठी िवमा देखील ÿदान केला आहे. हे सहसा मोठ्या ÿमाणात मालवाहतुकìवर लागू होते. • CIP (वाहतूक खचª आिण िवमा ÿदान ): आंतरिवध (Intermodal) वाहतूक साखळीमÅये हे सामाÆय आहे, िजथे िवøेता मालाला गंतÓय Öथानावर (उदा. िवतरण क¤þाचा दरवाजा) आणÁयाची तसेच िवमा ÿदान करÁयाची संपूणª जबाबदारी घेतो. गंतÓयÖथानावर माल उतरवÁयाची जबाबदारी खरेदीदाराची असते. जेÓहा खरेदीदाराकडे ²ात आिण िÖथर मागणी असते जी ²ात िवतरण िबंदूंमधून आयोिजत केली जाऊ शकते (उदा. आयात गोदाम िकंवा िवतरण क¤þांची मािलका) तेÓहा हे सोयीचे असते. जरी बö याच Óयवहारांसाठी, माल वाहóन नेÁयाची जबाबदारी एकतर िवøेता िकंवा खरेदीदाराची असते, हे कायª सहसा जहाजी िनयाªतक (shipper) िकंवा तृतीय-प± लॉिजिÖटक ÿदाÂयाला िदले जाते जे Âयां¸या वतीने कायª करतील. ३.३ िनयाªत िकंमत पýक िनयाªत िकंमत पýक(Quotation)उÂपादनाचे वणªन करते, Âयाची िकंमत सांगते, िनयाªतीची (Shipment) वेळ Öथािपत करते आिण िवøì¸या अटी आिण देय अटी िनिदªĶ करते. परदेशी खरेदीदार उÂपादनाशी पåरिचत नसÐयामुळे, परदेशातील िकंमत पýकामधील उÂपादनाचे वणªन सामाÆयतः देशांतगªत िकंमत पýकापे±ा अिधक तपशीलवार असले पािहजे. अनेक िनयाªत Óयवहार, िवशेषत: ÿारंिभक िनयाªत Óयवहार, परदेशातून चौकशी¸या पावतीने सुł होतात आिण Âयानंतर िनयाªत िकंमत पýकासाठी िवनंती केली जाते. ÿपý बीजक(Proforma Invoice)हे बीजका¸या Öवłपात तयार केलेले िनयाªत िकंमत पýक असते; िनयाªत Óयवसायात ही एक ÿाधाÆयाने अंमलात आणली जाणारी पĦत आहे. munotes.in

Page 26

िनयाªत िवपणन II

26 िकंमत पýक, जे सहसा ÿपý बीजका¸या łपात सादर केले जाते, ते संÖथे¸या वचनाचे औपचाåरक िवधान Ìहणून काम करते कì संÖथा/ िनयाªतदार िविशĶ वÖतू िकंवा सेवा िनिदªĶ िकंमतéवर आिण िनधाªåरत कालावधीत ÿदान करेल. खरेदीदाराĬारे िकंमत पýक Öवीकारणे दोÆही प±ांसाठी बंधनकारक करार बनवते. िकंमत पýक तयार करÁयासाठी पडताळा सूची (Checklist) एक िकंमत पýक खूप महßवाचा असÐयाने, महßवाचे तपशील आिण वाटाघाटीचे मुĥे ओळखÁयासाठी वापरÁयात येणारी मानक पडताळा सूची असÐयास ते िनयाªतदाराला आिण Âया¸या संभाÓय úाहकांना फायदेशीर ठरते. तपिशलांमÅये खरेदीदाराला कर, फì (बँिकंग फìसह) आिण करांमÅये काय देणे आहे हे िनधाªåरत करÁयासाठी आवÔयक असलेली मािहती देखील ÿदान केली जाते. खालील पडताळा सूची मÅये संÖथा, उÂपादने आिण खरेदीदार (िनयाªत) आिण िवøेता (आयातदार) या सवा«¸या सहमतीची आवÔयकता असलेली Óयवहाराबĥलची काही तÃये समािवĶ आहेत: १. िवøेÂयाचे नाव, प°ा, संपकª मािहती आिण श³यतो Âयाचा कर ओळख øमांक. २. मालाची िवøì केÓहा आिण कुठे याचे िठकाण. ३. खरेदीदाराचे पूणª नाव, प°ा, संपकª मािहती आिण श³यतो Âयाचा कर ओळख øमांक. ४. माल Öवीकारणाöया प±ाचे पूणª नाव, प°ा, संपकª मािहती आिण श³यतो Âयाचा कर ओळख øमांक. ५ . खालील तपिशलासह मालाचे वणªन: • सुसंवािदत ÿणाली øमांक (अनुसूची B िकंवा HTSUS øमांकाचे पिहले सहा अंक); • नाव, ºयाĬारे ÿÂयेक वÖतू ओळखली जाते; • ®ेणी िकंवा गुणव°ा; • खुणा, सं´या आिण िचÆहे ºयाखाली माल िवकला जातो; • चलन ; • मूळ देश; • ÿमाण; आिण • ÿित िवभाग िकंमत. ६. िनयाªतीचा देश. ७. संबंिधत Óयापार सं²ा आिण सं²ेशी संबंिधत Öथान, जसे कì INCOTERMS २०१० , Free Carrier At Your Forwarder's Facility, Chicago, IL USA. munotes.in

Page 27

िनयाªत िवपणनासाठी
उÂपादन िनयोजन
आिण िकंमत िनणªय – ३
27 ८. खरेदीदाराने माला¸या उÂपादनासाठी पुरिवलेÐया सवª वÖतू आिण सेवा (उदा. अवजारे, łपदे (डायज), साचे आिण अिभयांिýकì कामे यासारखी मदत). ९. अितåरĉ मािहती जसे कì: • आयात परवाना आवÔयकता, माहीत असÐयास; • खरेदीदारा¸या देशाĬारे आवÔयक अितåरĉ ÿमाणपýे आिण िवधाने; • संयुĉ राÕů सरकारĬारे ÿदान केले जाणारे ÿमाणपý ; • संयुĉ राÕů सरकारĬारे िनयाªत िनयंýणे (उदा. EAR९९, ECCN िकंवा USML) ; • मालकì ह³क िवøेÂयाकडून खरेदीदाराकडे हÖतांतåरत कुठे केले जातील; • पैसे देÁयाची पĦत; • िकंमत पýकाची कालबाĻता तारीख; आिण • संबंिधत कायदा. िकंमत पýक पुढील वाटाघाटीसाठी आिण परदेशी úाहकाशी िवøì करार यशÖवीरीÂया पूणª करÁयासाठी मागª सुकर करते. ÿपý बीजक(Proforma Invoice) पैसे देÁया¸या उĥेशाने वापरÐया जात नाहीत. आधी नमूद केलेÐया १५ गोĶé Óयितåरĉ, ÿपý बीजका(Proforma Invoice) मÅये दोन िवधाने समािवĶ असावीत - एक ÿपý बीजक(Proforma Invoice) सÂय आिण बरोबर असÐयाचे ÿमािणत करते आिण दुसरे जे वÖतूं¸या मूळ देशाचे संकेत देते. बीजक देखील ÖपĶपणे " ÿपý बीजक(Proforma Invoice) " Ìहणून िचÆहांिकत केले जावे. ÿपý बीजक(Proforma Invoice) हे मॉडेल आहेत जे खरेदीदार आयात परवाÆयासाठी अजª करताना, पत पý उघडताना िकंवा िनधीची ÓयवÖथा करताना वापरतात. खरेतर, Âयाची िवनंती केली गेली आहे कì नाही याची पवाª न करता कोणÂयाही आंतरराÕůीय िकंमत पýकासह ÿपý बीजक(Proforma Invoice) समािवĶ करणे ही एक चांगली पĦत आहे. नौवहनापूवê अंितम Óयावसाियक बीजक तयार केÐया जात असताना, आयात करणाö या देशाला आवÔयक असलेÐया कोणÂयाही िवशेष बीजक तरतुदéसाठी Öथािनक िनयाªत साहाÍय क¤þाकडे तपासणे उिचत आहे. एखाīा िविशĶ िकंमतीवर कंपनीने सहमती िदली असेल िकंवा Âयाची हमी िदली असेल, तर ऑफर वैध राहÁयाचा अचूक कालावधी िनिदªĶ केला पािहजे. ३.४ खचª िवमा आिण मालवाहतूक (CIF) आिण खचª आिण मालवाहतूक (C&F) CIF हा शÊद फĉ Âया प±ांमÅये वापरला जातो जे समुþमाग¥ वाहतूक केलेÐया वÖतूंचा Óयवहार करतात. CIF करार हे CFR करारांसारखेच असतात. िवøेता अजूनही सवª नौवहन ÓयवÖथेसाठी आिण सहमतीनुसार गंतÓय पोटªसाठी खचाªसाठी जबाबदार आहे. जहाज बंदरात आÐयानंतर, ÿाĮकताª संपूणª आिथªक जबाबदारी Öवीकारतो. munotes.in

Page 28

िनयाªत िवपणन II

28 तथािप, दोन करारांमधील फरक असा आहे कì जहाजी िनयाªतकाने (िवøेÂयाने) पाठवÐया जाणाöया मालावर िकमान सागरी िवमा ÿदान करणे देखील आवÔयक आहे. यामÅये सीमाशुÐक िकंवा तपासणीसाठी आवÔयक असलेली कोणतीही अितåरĉ कागदपýे तसेच वाहतुकìदरÌयान आवÔयक असलेले कोणतेही मागª समािवĶ असतात. एकदा का माल आवÔयक बंदरावर आला आिण जहाजातून बाहेर काढला गेला कì, ती खरेदीदाराची िकंवा Öवीकारणाöयाची जबाबदारी बनते. वाहतूक करÁयापूवê, करारा¸या अटी िवøेÂया¸या जबाबदाöयांचे नेमके Öवłप दशªवतील. बहòतेक CIF करारांमÅये िवøेÂयासाठी खालील तरतुदéचा समावेश असेल: • उÂपादनासाठी आवÔयक िनयाªत परवाÆयांची खरेदी • माल वाहतूक करÁयासाठी खचª आिण कराराची काळजी घेणे • मागणी केलेलया मालाचे संर±ण करÁयासाठी िवमा आवÔयक आहे. • आवÔयक उÂपादन तपासणी करणे • आवÔयक असÐयास, मागणी केलेलया मालाचे कोणतेही नुकसान िकंवा िवनाश यासाठी पैसे देणे. खचª आिण मालवाहतूक (C&F) आंतरराÕůीय Óयापारात, िकंमत आिण वाहतुक हा खरेदीदार आिण िवøेता यां¸यातील कायदेशीर करार आहे. हा िनयम समुþमाग¥ वाहतूक होणाöया मालाला लागू आहे. िवøेÂयाने खरेदीदारा¸या (आवÔयक) गंतÓयÖथानावर समुþमाग¥ माल पाठवणे आवÔयक आहे. पåरणामी, िवøेÂयाला खचª सहन करावा लागतो. िवøेÂयाने CFR Ĭारे खरेदीदाराला वाहकाकडून वÖतू उचलÁयासाठी आवÔयक कागदपýे ÿदान करणे देखील आवÔयक आहे. RFC करारनामा जहाजावरील िकमान मोफत (FOB) नौवहनापे±ा वाहतुकìची ÓयवÖथा आिण देय देÁयाची जबाबदारी नौवहन िनयाªतदार प±ावर ठेवतो, ºयामÅये नौ िनयाªती साठी मूळ बंदरात माल पोहोचवÁयासाठी जहाजी िनयाªतक केवळ जबाबदार असतो. करारामÅये, तथािप, िवøेÂयाने पåरवहनात असताना मालाचे नुकसान, नाश िकंवा नुकसान िवłĦ सागरी िवमा खरेदी करणे आवÔयक नाही. एकदा माल जहाजापय«त पोहोचला कì, तोटा होÁयाचा धोका खरेदीदाराकडे जातो आिण िवøेता यापुढे जबाबदार राहणार नाही. एकदा जहाज गंतÓय बंदरात पोहोचÐयावर, Öवीकारणारा—िकंवा खरेदीदार—जबाबदारी घेतो. ÿाĮकताª िकंवा खरेदीदार नंतर सवª उवªåरत खचª गृहीत धरतो, ºयामÅये माल उतरिवणे आिण कोणÂयाही अितåरĉ वाहतूक खचाªचा समावेश आहे. ३.५ मोफत नौवहन (FREE ON BOARD) िकंमत पýकातील समÖया INCOTERMS २०२० िनयम Ļा आंतरराÕůीय वािणºय Óयापार मंडळाĬारे (International Chamber Of Commerce) (ICC) ÿकािशत अिधकृत Óयावसाियक munotes.in

Page 29

िनयाªत िवपणनासाठी
उÂपादन िनयोजन
आिण िकंमत िनणªय – ३
29 अटी आहेत. INCOTERMS पुरवठादारां¸या करार आिण िकंमत पýकामÅये िदसतात आिण आंतरराÕůीय नौवहनामÅये अंतभूªत काया«साठी आिण खचाªसाठी कोण जबाबदार आहे हे ÖपĶ करतात. मोफत नौवहन (Free On Board)- ºयाला सामाÆयतः FOB Ìहणतात - सवाªत सामाÆयतः समुþी मालवाहतुकìमÅये वापरले जाते. उदाहरणाथª, आिशयापासून युरोपमÅये úाहकोपयोगी वÖतूं¸या आयातीची ÓयवÖथा करÁयाचा हा एक लोकिÿय मागª आहे. FOB अटéनुसार, माल मूळ देशा¸या नावा¸या बंदरावर जहाजावर चढिवला जातो आिण वाहतुकìसाठी तयार असतो अशा खचाªसाठी िवøेता ÿभावीपणे जबाबदार असतो. FOB मूÐयाची गणना खालीलÿमाणे केली जाते: अ)FOB मूÐय = उÂपादन खचª + नफा + बंदरापय«तचा वाहतूक खचª + जहाजावर माल चढिवÁयाचा खचª FOB सं²ा वापरÁयाची काही संभाÓय समÖया आहे ºयाची तुÌहाला जाणीव असणे देखील आवÔयक आहे. वÖतूं¸या उ¸च िकंमती असे आढळते कì FOB अटéनुसार पुरवÐया जाणाö या वÖतूं¸या िकंमती 'पूवª कामे’Ex Works (याला EXW देखील Ìहणतात) नौवहना पे±ा जाÖत आहेत. तथािप, याचा अथª असा नाही कì एकूण खचª जाÖत असेल, कारण या िकंमतीत काही वाहतूक खचª समािवĶ आहेत. पुरवठादार Öथािनक वाहतूक खचाªवर माकªअप (Mark Up) िकंवा नफा समािवĶ कł शकतो. िनयाªतकाची उÂपादने मूळ देशातील बंदरात पोहोचवÁया¸या ÓयवÖथेवर िनयाªतकाचे िनयंýण नसÐयामुळे, िनयाªतकाला सवō°म उपलÊध Óयापार िमळेल याची खाýी देता येत नाही. असे आढळते कì पुरवठादार वाÖतिवक खचाªत ट³केवारी जोडतो आिण तो Öवतःचा नफा Ìहणून ठेवतो. जोखीम िनयाªतकाने मोफत नौवहन (Free On Board) अटी वापłन परदेशात उÂपादने खरेदी केÐयास, िनयाªतक नौवहनाशी संबंिधत जोखीम आिण खचª, उÂपादने वाहतुकìसाठी जहाजावर चढिवÐयापासून Öवीकारतो. याचा अथª Âया टÈÈयापासून कोणतेही नुकसान, नुकसान िकंवा अितåरĉ खचª खरेदीदारावर पडतात. उदाहरणाथª मोफत नौवहन िवतरणा¸या अटी सोÈया उदाहरणासह. िनयाªतक मुंबई, भारताजवळील यंýसामúी िवøेता आहे. खरेदीदार Æयूयॉकªजवळील एका िठकाणी वसलेला आहे. िनयाªतक munotes.in

Page 30

िनयाªत िवपणन II

30 वÖतूंचे िवøेता आहे आिण िनयाªतकाने खरेदीदाराशी करार केला आहे आिण FOB, मुंबई िकंमत USD ५ ३०० वर माल िवकÁयाचे माÆय केले आहे. येथे वÖतूंची िवøì िकंमत USD ५ ३०० FOB मुंबई आहे. Âयामुळे मुंबई बंदरात माल नेÁयासाठी सवª खचª िवøेता पूणª करतो आिण माल िवमानात िकंवा जहाजात चढिवÁयासाठी मुंबईतील जकात पूतªतेसह सवª खचª भागवतो. खरेदीदारा¸या िठकाणी माल पोहोचवÁयासाठी पुढील सवª खचª खरेदीदाराला करावा लागतो. खरेदीदार नौवहन कंपनी िकंवा िवमान कंपनीचे नामिनद¥शन करतो आिण िवøेता खरेदीदारा¸या सÐÐयानुसार माल पाठवतो. खरेदीदार मालवाहतुकìची िकंमत नौवहन कंपनी िकंवा िवमान कंपÆयांना देतो. खरेदीदार वÖतूंचा िवमा उतरवÁयाची आिण िवÌयाची िकंमत भरÁयाची ÓयवÖथा करतो. ३.६ सारांश • आंतरराÕůीय Óयावसाियक (INCO) अटी िकंवा INCOTERMS , पूवª-पåरभािषत Óयावसाियक सं²ा आहेत ºयांचा वापर वाहतूक घटक आिण आंतरराÕůीय Óयावसाियक Óयवहारांसाठी खचª आिण जोखीम यांचा वाटा पåरभािषत करÁयासाठी केला जातो. • िनयाªत िकंमत पýक(Quotation)उÂपादनाचे वणªन करते, Âयाची िकंमत सांगते, िनयाªतीची (Shipment) वेळ Öथािपत करते आिण िवøì¸या अटी आिण देय अटी िनिदªĶ करते. • ÿपý बीजक(Proforma Invoice) पैसे देÁया¸या उĥेशाने वापरÐया जात नाहीत. • CIF(खचª, िवमा आिण मालवाहतूक) हा शÊद फĉ Âया प±ांमÅये वापरला जातो जे समुþमाग¥ वाहतूक केलेÐया वÖतूंचा Óयवहार करतात. • आंतरराÕůीय Óयापारात, िकंमत आिण वाहतुक हा खरेदीदार आिण िवøेता यां¸यातील कायदेशीर करार आहे. • FOB मूÐयाची गणना खालीलÿमाणे केली जाते: अ)FOB मूÐय = उÂपादन खचª + नफा + बंदरापय«तचा वाहतूक खचª + जहाजावर माल चढिवÁयाचा खचª ३.७ ÖवाÅयाय अ). वणªनाÂमक ÿij: संि±Į उ°रे: १ आंतरराÕůीय वािणºय Óयापार मंडळ(International Chamber Of Commerce) थोड³यात ÖपĶ करा. २. C&F (खचª आिण मालवाहतूक) या शÊदाचे ÖपĶीकरण करा. ३. FAS (जहाजा¸या बाजूने िवनामूÐय)या शÊदाचे ÖपĶीकरण करा. munotes.in

Page 31

िनयाªत िवपणनासाठी
उÂपादन िनयोजन
आिण िकंमत िनणªय – ३
31 ४. िकंमत पýक या शÊदाचे ÖपĶीकरण करा. ५ . CIF(खचª, िवमा आिण मालवाहतूक) या शÊदाचे ÖपĶीकरण करा. दीघō°रे: १. थोड³यात INCO िलहा २. कोणते िनयाªत िकंमत पýक आहेत? ३. मोफत नौवहन िकंमत पýकाची समÖया ÖपĶ करा. ४. CIF (खचª, िवमा आिण मालवाहतूक) आिण C&F(खचª आिण मालवाहतूक) मÅये काय फरक आहे? ५. मोफत नौवहन ÖपĶ करा आिण उदाहरण īा. ब). एकािधक िनवडी ÿij: १. ………………… याला EXW (पूवª कामे )देखील Ìहणतात. अ) Ex Works ब) X Works क) XY Work ड) Xe Works २. ……………… फĉ समुþमाग¥ वाहतूक करणाöया वÖतूंचा Óयवहार करणाöया प±ांमÅये वापरला जातो अ) C&F(खचª आिण मालवाहतूक) ब) CIF(खचª, िवमा आिण मालवाहतूक) क) Ex Works(पूवª कामे) ड) CFR ३. वाहतूक घटक आिण Óयावसाियक Óयवहारांसाठी खचª आिण जोखीम यांचा ……….वाटा असतो. अ) ÿÂय± ब) राÕůीय क) आंतरराÕůीय ड) अÿÂय± ४. CIF(खचª, िवमा आिण मालवाहतूक) करार जवळपास ………. करारांसारखेच असतात अ)FCA ब) FOB (मोफत नौवहन) क) C&F(खचª आिण मालवाहतूक) ड) CFR(िकंमत आिण मालवाहतूक) ५. FOB Ìहणजे…….. अ) Freight On Board ब) Free On Board क) Fiscal On Board ड) Forma On Board उ°रे : १-अ),२-ब),३-क),४-ड),५ -ब) क). åरĉ जागा भरा: १. ................. पैसे देÁया¸या उĥेशाने वापरÐया जात नाहीत. २. ………………. अंतगªत गंतÓय बंदरावर माल उचलÁयाची जबाबदारी खरेदीदाराची असते. munotes.in

Page 32

िनयाªत िवपणन II

32 ३. …………… हे ÿदान केÐया जाणाö या अपेि±त वाहतूक सेवेची एक सुसंगत चौकट पåरभािषत करते. ४. ………………. हे सहसा कारखाना िकंमतीचा संदभª देते कारण Âयात िवमा आिण कर यांसारखे सवª वाहतूक खचª वगळले जातात. ५. INCOTERMS एक नामांिकत िठकाण Öथािपत करतात िजथे जबाबदारी ………..जाते. उ°रे : १. ÿपý बीजक(Proforma Invoice) २. C&F(खचª आिण मालवाहतूक) ३. INCOTERMS ४. EXW (पूवª कामे) ५ . पुरवठादाराकडून खरेदीदाराकडे ड). खालील वा³य चूक िकंवा बरोबर आहे का ते सांगा: १. EXW(पूवª कामे) ची अंमलबजावणी करणे अवघड असू शकते कारण Âयात भरण युिनट्समÅये माला¸या जमवाजमिवशी संबंिधत काय¥ समािवĶ नाहीत. २. RFC हा िनयम समुþमाग¥ वाहतूक होणाöया मालाला लागू होतो. ३. RFC करारनामे जहाजावरील िकमान मोफत वाहतुकìपे±ा वाहतूक ÓयवÖथा आिण देय देÁयाची जबाबदारी नौवहन प±ावर ठेवतात . ४. आंतरराÕůीय Óयापारात, िकंमत आिण मालवाहतूक हा खरेदीदार आिण िवøेता यां¸यातील बेकायदेशीर करार आहे . ५. INCOTERMS पुरवठादारां¸या करार आिण िकंमत पýकामÅये िदसतात. उ°रे : बरोबर - १, ३ आिण ५ चूक - २ आिण ४ ३.८ संदभª • ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एमआय महाजन, Öनो Óहाइट पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६ वी आवृ°ी, • इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल., ६वी आवृ°ी munotes.in

Page 33

िनयाªत िवपणनासाठी
उÂपादन िनयोजन
आिण िकंमत िनणªय – ३
33 • ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल, Æयू एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६ / पुनमुªþण जानेवारी २०१६ • इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग हाऊस, २० वा • आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª , स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस) • एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL I आिण II • इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर, अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६ • इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५ वी एिडशन, थॉमसन लिन«ग, २००८. • Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७ • पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली • पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग -, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली  munotes.in

Page 34

निर्यात निपणि II
34 ४ िनयाªत िवतरण आिण ÿोÂसाहन - १ ÿकरण संरचना ४.0 उिĥĶे ४.१ प्रस्तयििय ४.२ िवतरण ÿणालीवर ÿभाव टाकणारे घटक ४.३ ÿÂय± आिण अÿÂय± िनयाªत ÿणाली ४.४ ÿÂय± आिण अÿÂय± िनयाªत ÿणाली मधील फरक ४.५ सारांश ४.६ स्ियध्र्यर् ४.७ संदभª ४.० उिĥĶे • िवतरण ÿणालीवर ÿभाव टाकणाöया घटकांची चचाª करणे . • ÿÂय± आिण अÿÂय± िनयाªत ÿणाली समजून घेणे. • ÿÂय± आिण अÿÂय± िनयाªत ÿणाली मधील फरक ÖपĶ करणे. ४.१ ÿÖतावना िवतरण ÿणाली कोणÂयाही संÖथे¸या नैसिगªक ÿवाहातील पुरवठा साखळीचा एक महßवाचा घटक आहे . िवतरण ÿणाली या उÂपादनाचा ÿचार, िकंमत िनधाªरण आिण úाहकांना िवøì करÁयासाठी कंपनी¸या एकूण िवपणन धोरणाचा भाग आहेत. पुरवठा साखळी úाहकांकडून मÅयÖथांĬारे कंपनीला ÿदान केले गेलेले पैसे देखील ÿितिबंिबत करते. िवतरण ÿणाली अिधक मÅयÖथांसह लांबलचक असू शकतात िकंवा कमी मÅयÖथांसह लहान असू शकतात. िवतरणाची लांबी आिण Łंदी अंितम úाहकापय«त पोहोचÁयासाठी लागणारी वेळ आिण लॉिजÖटीकस यावर अवलंबून असू शकते. एक लांबलचक ÿणाली úाहकांपय«त पोहोचÁयासाठी अिधक वेळ घेऊ शकते, नफा मयाªिदत कł शकते आिण देयके ÿाĮ करÁयासाठी अिधक वेळ घेऊ शकते. मÅयÖथां¸या िविवधतेत वाढ झाÐयाने úाहकांना वÖतू शोधÁयात मदत होते आिण कंपनी¸या उÂपादनांसाठी बाजारपेठेत ÿवेश करÁयाचा वेळ देखील वाढतो. िवतरण ÿणालीचे िवÖतृतपणे दोन िभÆन Öवłपांत वगêकरण केले जाते: अ)ÿÂय± ब)अÿÂय±. munotes.in

Page 35

निर्यात नितरण
आनण प्रोत्सयहि - १
35 úाहक ÿÂय± ÿणालीĬारे उÂपादकाकडून थेट खरेदी कł शकतो. अÿÂय± ÿणाली मÅये, úाहक घाऊक िवøेता िकंवा िकरकोळ िवøेÂयासार´या मÅयÖथांकडून वÖतू िमळवतो. पारंपाåरक रचने¸या दुकानांमधून िवकÐया जाणाöया वÖतू अÿÂय± ÿणालीचा भाग आहेत. ºया ÿकरणात अिधक मÅयÖथ अंतभूªत असतात Âया बाबतीत वÖतूं¸या िकंमती वाढतात. मु´य िवतरण ÿणाली, एकट्या िकंवा उÂपादक, घाऊक िवøेता आिण िकरकोळ िवøेता यां¸या Ĭारे एकिýतपणे अंितम úाहकापय«त पोहोचतात. उÂपादकापासून úाहकापय«त सवª मÅयÖथांचा समावेश असलेली ÿणाली सवाªत लांब आहे. ४.२ िवतरण ÿणालीवर ÿभाव टाकणारे घटक िवतरण ÿणाली Ìहणजे मÅयÖथांचे असे जाळे जे उÂपादकाकडून अंितम úाहकापय«त उÂपादनाचे िवतरण स±म करतात. िविवध मÅयÖथांमÅये िवतरक, घाऊक िवøेते, िकरकोळ िवøेते आिण ई- िकरकोळ िवøेते /ई- वािणºय मÅयÖथ यांचा समावेश होतो. िवतरण ÿणाली हे नैसिगªक ÿवाहातील पुरवठा साखळीचा भाग आहेत जे अंितम úाहकापय«त पोहोचÁया¸या िदशेने क¤िþत आहे. उÂपादन वैिशĶ्ये हंगामी उÂपादने मÅयÖथां¸या कमी थरातून िवतरीत केली जातात. úाहका¸या वैिशĶ्यांनुसार बनवलेली मानक नसलेली उÂपादने ÿÂय± िवतåरत केली जाऊ शकतात. परंतु ÿमािणत उÂपादने मÅयÖथांमाफªत िदली जाऊ शकतात. नाशवंत उÂपादनांचे आयुÕय मयाªिदत आहे आिण ते लवकरात लवकर úाहकांपय«त पोहोचले पािहजे. उदा., फुले आिण दूध. तांिýक उÂपादने, ºयांना तंý²ांकडून िवøìपूवª आिण िवøìनंतर¸या सÐÐयाची आवÔयकता असते ते थे ÿÂय± उÂपादकाĬारे िकंवा मÅयÖथांकडून िवतåरत केले जातात. उदा: वातानुकूिलत यंý , कपडे धुÁयाचे यंý. बाजार वैिशĶ्ये उÂपादनां¸या िवतरणासाठी मागª िनवडताना वÖतूं¸या बाजारपेठेचा आकार हा एक ÿमुख घटक आहे. मोठ्या भौगोिलक ±ेýात िवतरणासाठी अिधक मÅयÖथांची आवÔयकता असते. मÅयÖथांना मयाªिदत ±ेýात उÂपादने िवतåरत करÁयाची आवÔयकता नाही. úाहकांची सं´या काही úाहकांनी केलेÐया मोठ्या खरेदीसाठी क¤þीकृत िवतरण आवÔयक असते. कमी ÿमाणात खरेदी करणाöया मोठ्या सं´येतील úाहकांना अिधक मÅयÖथांची आवÔयकता असते. मÅयÖथ घटक अनुभवी आिण जाÖत िवøì करणारे मÅयÖथ सवª उÂपादकांना हवे असतात. लांबलचक ÿणाली नैसिगªकåरÂया उÂपादनाचा खचª आिण िकंमत वाढवते. मÅयÖथां¸या थरांची सं´या कमीत कमी ठेवली पािहजे. जो Öपधªक िवतरण खचª कमी करÁयात कायª±म आहे तो अिधक िवøì करेल कारण Âयाची िकंमत कमी असेल. िजतके अिधक मÅयÖथ िततकì िनयंýण munotes.in

Page 36

निर्यात निपणि II
36 पातळी कमी असेल आिण ितत³याच उÂपादकां¸या समÖया अिधक असतील. िवतरण सेवेची गुणव°ा सुिनिIJत केली जाऊ शकते आिण कमी मÅयÖथांसह एकिनķ úाहक आधार तयार केला जाऊ शकतो. काही भागांमÅये योµय मÅयÖथांची कमतरता असू शकते आिण इतर काही बाबतीत उÂपादकांची धोरणे मÅयÖथांना माÆय नसू शकतील. उÂपादकाची ±मता आिथªकŀĶ्या मजबूत उÂपादक उ¸च तंý²ान-क¤िþत ÿणाली िनवडू शकतो जी दीघª कालावधीसाठी खचª कमी करेल. मोठ्या ÿमाणात उÂपादन असलेले उÂपादक ºया शहरांमÅये आिण महानगरांमÅये अिधक िवøì होते तेथे थेट शाखा उघडू शकतात. ते úाहकांना अपेि±त असलेÐया अिधक सेवा देखील देऊ शकतात . लहान आिण मÅयम उÂपादकांना Âयांची उÂपादने िवकÁयासाठी मÅयÖथां¸या सेवेची आवÔयकता असते. उÂपादनांची िवÖतृत ®ेणी देऊ करणाö या उÂपादकाकडे एक लांब ÿणाली असू शकते कारण तो मोठ्या ÿमाणात उÂपादनांवर िवतरणाची िकंमत चुकवू शकतो. िवतरण ÿणाली मÅये अंतभूªत िकंमत आिण वेळ ÿणालीची िकंमत मÅयÖथांनी पुरिवलेÐया सेवे¸या गुणव°ेसह असली पािहजे. ÿणालीला िवतरणासाठी जाÖत वेळ लागत असला तरीही सामाÆय वÖतू िकफायतशीर ÿणाली Ĭारे मागªÖथ केÐया जातात. उÂपादनासह आवÔयक सेवा यंýसामúी िकंवा उपकरणे जी Öथािपत करणे आिण ÿदिशªत करणे आवÔयक आहे. ते लहान ÿणाली सह िवकले जावे. तांिýक सेवा उÂपादक िकंवा Âयां¸या ÿिशि±त तंý²ांĬारे ÿदान केÐया जाऊ शकतात. Âयामुळे िवøìसाठी लहान ÿणालीला ÿाधाÆय िदले जाते. उÂपादनाचे जीवन चø Öथािपत उÂपादन एक सामाÆय ÿणाली िनवडू शकते. परंतु बाजारात येणाö या नवीन उÂपादनाचा अनुभवी मÅयÖथांनी काळजीपूवªक ÿचार केला पािहजे. ४.३ ÿÂय± आिण अÿÂय± िनयाªत ÿणाली ÿÂय± िनयाªतीमÅये आंतरराÕůीय बाजारपेठेत थेट úाहकाला माल िवकणारी संÖथा समािवĶ असते. संÖथा úाहकां¸या िवÖतृत ®ेणीला िवकू शकतात, ºयापैकì काही लàय बाजारपेठेत मÅयÖथ Ìहणून काम करतात. जरी मÅयÖथ अंतभूªत असले तरीही, िनयाªत अīाप ÿÂय± असते कारण मÅयÖथ हा लàय बाजारपेठेतील úाहक असतो. ÿÂय± -िनयाªत करणाö या संÖथांसाठी काही महßवा¸या úाहकांमÅये आयातदार, घाऊक िवøेते, िवतरक, िकरकोळ िवøेते, सरकारी खरेदी िवभाग आिण Öवतः úाहक यांचा समावेश होतो. munotes.in

Page 37

निर्यात नितरण
आनण प्रोत्सयहि - १
37 ÿÂय± िनयाªतीचे फायदे आिण तोटे फायदे: बाजार ÿवेश धोरण Ìहणून ÿÂय± िनयाªत करÁयाचे फायदे आहेत. संÖथा ित¸या सवª उÂपादन ÿिøयांवर िनयंýण ठेवते, ºया ित¸या सुिवधांवर आधाåरत आहेत, अशा ÿकारे परदेशातील उÂपादनाशी संबंिधत जोखीम (उदा., खराब उÂपादन मानके, बालमजुरीचा वापर) आिण परदेशी बाजारपेठेतील राजकìय अिÖथरतेशी संबंिधत जोखीम टाळता येते. गरज भासÐयास बाजारातून तुलनेने ÖवÖत दरात आिण सहज रीÂया पैसे उभे करता येतात. लàय बाजारपेठेतील Óयापारािवषयी सखोल मािहती िमळवू शकते, बाजारातील सुिवधांमÅये गुंतवणूक करायची कì नाही याबĥल भिवÕयातील िनणªय घेÁयास स±म करते. तथािप, नवीन संÖथांसाठी िवशेषत: आंतरराÕůीय Óयापारासाठी ÿÂय± िनयाªत करणे कठीण असू शकते. तोटे : बाजारातील मािहतीचे संशोधन आिण िवपणन धोरणे तयार करÁयासाठी ल±णीय गुंतवणूक करÁयाची गरज आहे. िनयाªत कौशÐये आिण अनुभवाचा अभाव यामुळे महाग पडू शकणाöया चुका होऊ शकतात. लàय बाजारपेठेत ÿवेश करÁयात येणाöया अडचणी Óयापार अवरोध Ìहणून कायªरत होऊ शकतात. जेÓहा देशांतगªत चलन लàय बाजारा¸या चलना¸या तुलनेत खूप मजबूत असते तेÓहा िनयाªत करणाö या संÖथेला अडचणी येतात. मÅयÖथांवर अवलंबून राहÁयाची असमथªता, जे इतर संÖथांचे ÿितिनिधÂव करतात आिण िनयाªत करणाö या संÖथे¸या सवō°म िहतासाठी कायª कł शकत नाहीत. ÿÂय± िनयाªत योµय धोरण ÿÂय± िनयाªत हे एक सोपे बाजार ÿवेश धोरण आहे जे आपला बाजारातील िहÖसा वाढवू इि¸छणाöया िकंवा नफा वाढवू इि¸छणाöया संÖथांसाठी योµय असू शकते. कोणÂयाही आकाराची संÖथा ÿÂय± िनयाªत िøयाकलाप सुł कł शकते, परंतु सवा«कडे कौशÐये, ²ान आिण आिथªक बाबतीत आवÔयक संसाधने नसू शकतात. ÿÂय± िनयाªतदारांनी िनयाªत िवøì करणे, नौवहन आिण िवÌयाची ÓयवÖथा करणे, परवाने आिण परवाने आयोिजत करणे, सवª कागदपýे तयार करणे आिण देयक ÿदान करणाö या पतपýावर ÿिøया करणे आवÔयक आहे. ही काय¥ वेळखाऊ आहेत आिण योµयåरÂया पार पाडÁयासाठी कौशÐय आवÔयक आहे - चुकांमुळे Óयवसायाचे गंभीर नुकसान होऊ शकते. बाजारपेठेचे संशोधन करÁयासाठी देखील बराच वेळ घालवावा लागेल जेणेकŁन वÖतू आिण सेवांचा ÿचार केला जाऊ शकतो आिण योµय िकंमत िदली जाऊ शकते. जर िनवडलेला बाजार सहज उपलÊध असेल आिण संÖथे¸या देशाÿमाणेच िनयम आिण रीितåरवाज असतील तर ÿÂय± िनयाªत खूप यशÖवी होऊ शकते. जर लàय बाजारामÅये िभÆन िनयम, कायदेशीर ÿणाली, संÖकृती िकंवा Óयवसाय चालवÁया¸या पĦती असतील आिण संÖथा आंतरराÕůीय Óयापारात अननुभवी असेल, तर ÿÂय± िनयाªत करणे खूप कठीण आिण धोकादायक असू शकते. या पåरिÖथतीत, संÖथांनी आणखी एक धोरण िवचारात घेतले पािहजे. िनवडलेÐया बाजारपेठेवर अवलंबून, अंतरावरील मालाची वाहतूक करणे आवÔयक आहे आिण वाहतुकìची साधने, ÿÂय± िनयाªतीमुळे úाहकांना खरेदी करणे खूप महाग होऊ शकते. हे घटक बाजारातील नÉयावर देखील गंभीर पåरणाम कł शकतात. उÂपादनां¸या ÿÂय± िनयाªतदाराने परदेशात नौवहन आिण साठवणुकì दरÌयान होणाöया सवª नुकसानाची जबाबदारी Öवीकारली पािहजे. िवपणन munotes.in

Page 38

निर्यात निपणि II
38 आिण िवøì िøयाकलापांमÅये भरीव र³कम गुंतवली जाणे आवÔयक आहे आिण उपøम यशÖवी न झाÐयास या खचाªची परतफेड केली जाणार नाही असा धोका आहे. अÿÂय± िनयाªत अÿÂय± िनयाªतीमÅये एखादी संÖथा Öवतः¸या देशातील मÅयÖथाला माल िवकते. हा मÅयÖथ नंतर मालाची आंतरराÕůीय बाजारपेठेत िवøì करतो आिण कागदपýे आिण परवानµया आयोिजत करणे, नौवहनाचे आयोजन आिण िवपणनाची ÓयवÖथा करÁयाची जबाबदारी Öवीकारतो. एक अÿÂय± िनयाªतक खालील मÅयÖथ úाहकांना माल िवकू शकतो: िनयाªत घरे (Óयापार घरे िकंवा िनयाªत Óयापारी, पुĶी करणारी घरे आिण संÖथे¸या देशात िÖथत परदेशी संÖथा (खरेदीदार कायाªलये/संÖथा). अÿÂय± िनयाªतीचे फायदे आिण तोटे अÿÂय± िनयाªत ही संÖथेसाठी उपलÊध सवाªत ÖवÖत ÿवेश धोरण आहे. हे लविचक आहे आिण आवÔयक असÐयास िनयाªत िøयाकलाप Âवåरत थांबवू शकतात. Âयाचा सवाªत मोठा फायदा असा आहे कì मÅयÖथ संÖथा सवª िनयाªत िøयाकलाप हाताळतात. िनयाªत अनुभव िकंवा कौशÐये आवÔयक नाहीत; आिण आंतरराÕůीय बाजारामधून नौवहन आिण ÿदान आयोिजत करÁयाशी संबंिधत सवª जोखीम मÅयÖथ संÖथा घेते. मु´य गैरसोय Ìहणजे परदेशातील िøयाकलापांचे िनयंýण मÅयÖथ संÖथेकडे हÖतांतåरत केले जाते. लàय बाजारपेठेत िवÖतार करÁयात ÖवारÖय असलेÐया संÖथांना तो बाजार कसा कायª करतो याबĥल मौÐयवान ²ान ÿाĮ होणार नाही. संÖथांना िवøìपIJात सेवा िकंवा मूÐयविधªत िøयाकलाप Öथािपत करणे देखील अश³य आहे आिण याचा परदेशातील Âयां¸या ÿितķेवर िवपरीत पåरणाम होऊ शकतो. अÿÂय± िनयाªत योµय धोरण ºया संÖथांना रोख ÿवाह वाढवायचा आहे िकंवा नफा वाढवायचा आहे Âयांनी या बाजार ÿवेश धोरणाचा िवचार केला पािहजे. तथािप, ºयांना दीघªकालीन बाजारातील िहÖसा िवकिसत करायचा आहे Âयां¸यासाठी ते उपयुĉ ठरणार नाही. हे उÂपादनाऐवजी िवøìसाठी सेवा असलेÐया संÖथांसाठी देखील योµय नाही. याचे कारण असे कì एकदा मÅयÖथ Óयवसाय ओळखला गेला कì, संÖथेला अितåरĉ िनयोजन, िवपणन िकंवा खचाªची िचंता करÁयाची गरज नाही. ºया संÖथा मोठ्या जोखमीचा सामना कł शकत नाहीत Âयां¸यासाठी ही एक अितशय उपयुĉ धोरण आहे. अÿÂय± िनयाªतीसह, खरेदीदार उÂपादन िनयाªत आिण िवøìशी संबंिधत सवª जोखीम गृहीत धरतो. ºया संÖथा अÿÂय± िनयाªत धोरण िनवडतात Âयांना उÂपादन खरेदी करणाö या Óयवसायांनी सांिगतÐयाÿमाणे समायोजन करÁयास स±म असणे आवÔयक आहे. खरेदीदार िवतरण वेळ, गुणव°ा आिण पåरवेĶन आवÔयकता देखील िनिदªĶ करतील. जर एखादी संÖथा या आवÔयकता पूणª कł शकत नसेल, तर ती खरेदीदाराशी करार गमावू शकते. कारण खरेदीदार वÖतूंची िनयाªत आिण िवøì करÁयाची जबाबदारी घेतो, संÖथेचे उÂपादन कोणÂया बाजारपेठेत िवकले जाते, ते कसे िवकले जातात, Âयांची िवøì कशी केली जाते िकंवा Âयां¸यासाठी िमळालेली िकंमत यावर िनयंýण नसते. यामुळे Âयांची ÿितķा िटकवून ठेवÁयासाठी Âयां¸या उÂपादनांची िनयाªत िकंवा िवपणन िनयंिýत करणे आवÔयक असलेÐया संÖथांसाठी हे एक अयोµय बाजार ÿवेश धोरण बनवते. इतर बाजारपेठेतील मागणी पूणª करÁयासाठी Âयांची उÂपादने सुधारÁयात ÖवारÖय munotes.in

Page 39

निर्यात नितरण
आनण प्रोत्सयहि - १
39 असलेÐया संÖथांना देखील अÿÂय± िनयाªत अयोµय वाटेल, कारण ते अंितम वापरकÂयाªशी थेट संपकª िवकिसत करÁयास अ±म असतील. ४.४ ÿÂय± आिण अÿÂय± िनयाªत ÿणाली मधील फरक ÿÂय± िनयाªत अÿÂय± िनयाªत अथª :
जेÓहा िनयाªत िøयाकलाप माला¸या
उÂपादकाĬारे ÿÂय± केला जातो तेÓहा Âयाला
ÿÂय± िनयाªत असे Ìहणतात. अÿÂय± िनयाªत करताना उÂपादक
मÅयÖथांमाफªत Âयाचा माल िनयाªत
करÁयासाठी िनयाªत मÅयÖथ संÖथांची सेवा
घेतो, तेÓहा Âयाला अÿÂय± िनयाªत असे
Ìहणतात. िनयंýण: संवेĶन, ÿचार, नौवहन आिण िवतरण
यासारखे सवª िøयाकलाप उÂपादकाĬारे Ĭारे
हाताळले जात असÐयामुळे, कंपनीचे िनयाªत
ÿिøयेवर पूणª िनयंýण असते. उÂपादकाचे कोणतेही िनयंýण नाही कारण
सेवा मÅयÖथ संÖथा िनयाªत करÁयासाठी
िनयुĉ केÐया जातात. िनयाªत संÖथा ÿिøयेचे
ÿÂयेक पैलू हाताळतात. úाहक संवाद: िनयाªतदार ÿÂय± िनयाªत करताना úाहकाशी
थेट संपकª साधतो. हे खरेदीदारास िवøेÂयाला
अिधक चांगÐया ÿकारे जाणून घेÁयास
अनुमती देते, Âयाचा िनयाªतदारावरील िवĵास
आिण िवĵास वाढतो. úाहकांशी ÿÂय±
संलµनता िनयाªतदारांना बाजारातील नाडीची
चांगली समज ÿाĮ करÁयास अनुमती देते. उÂपादक आिण úाहक यांचा थेट संबंध नाही.
उÂपादकाने िनयुĉ केलेले मÅयÖथ úाहकाशी
संवाद साधतात आिण संपकª साधतात.
पåरणामी, मूळ िनयाªतदाराला इतर देशांतील
खरेदीदारांशी संलµन होÁयाची संधी कमी
असते. परदेशात ÿितķा: ÿÂय± िनयाªतदार परदेशी खरेदीदाराशी थेट
Óयवहार करतो. यामुळे Âयाला आंतरराÕůीय
बाजारपेठेतील िवĵास संपादन करÁयात मदत
होते. मूळ िनयाªतदाराला आंतरराÕůीय बाजारपेठेत
नाव िवकिसत करणे अश³य आहे कारण तो
आपली उÂपादने िनयाªत करणाöया संÖथांना
िनयुĉ कłन वैयिĉकåरÂया Óयापार नाव /
मुþा वापरत नाही. अंतभूªत जोखीम: उÂपादनापासून िवतरणापय«त सवª
जोखमéसाठी ÿÂय± िनयाªतदार जबाबदार
असतो. उÂपादने पाठवÐयानंतर, िनयाªत संÖथा सवª
जोखमéसाठी जबाबदार असते. munotes.in

Page 40

निर्यात निपणि II
40 अंतभूªत गुंतवणुक: मालाची ÿÂय± िनयाªत करÁयासाठी,
उÂपादकांनी Âयांचे परदेशी जाळे
वाढवÁयासाठी आिण आवÔयक िनयाªत
पायाभूत सुिवधा उभारÁयासाठी गुंतवणूक
करावी लागते. िनयाªती¸या पायाभूत सुिवधा िवकिसत
करÁयासाठी पैसे खचª करÁयाची गरज नाही.
िनयाªत करणाöया मÅयÖथांकडे आधीच जाळे
आिण पायाभूत सुिवधा असतात. िकंमत िनणªय: कारण उÂपादक हाच िनयाªत करतो, Âयाला
इतर देशांतील Âया¸या उÂपादनांसाठी
Öवतः¸या िकंमती ठरवÁयाचा अिधकार
असतो. िनयाªत करणारे मÅयÖथ िकंमतीचे िनणªय
घेतात. मूळ उÂपादकाला Âया¸या वÖतूं¸या
िकंमतीबĥल काहीही सांगता येत नाही. िनयाªत ÿोÂसाहन: सवª आवÔयक दÖतऐवज आिण पावÂया
Âया¸या नावावर असÐयामुळे, ÿÂय±
िनयाªतदार सवª संभाÓय िनयाªत ÿोÂसाहन
आिण सीमाशुÐक परताÓयाचा दावा कł
शकतो. पावÂया आिण साहाÍयक दÖतऐवज Âया¸या
नावावर असÐयािशवाय , मूळ उÂपादक
िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सीमाशुÐक
परताÓयाचा दावा कł शकणार नाही. योµयता: कारण Âयात अिधक खचª आिण संसाधने
आहेत, ही रणनीती मोठ्या Óयवसायांसाठी
सवाªत योµय आहे. हे धोरण नवीन Óयवसाय आिण लहान
Óयवसायांसाठी आदशª आहे, कारण
Âयां¸याकडे आवÔयक िनयाªत पायाभूत
सुिवधांमÅये गुंतवणूक करÁयासाठी आिथªक
संसाधने नसतात. भिवÕयािभमुख: परदेशातील úाहकांशी थेट संवाद साधÐयास
ÿÂय± बाजारपेठ बुिĦम°ा िमळेल जी
भिवÕयातील आंतरराÕůीय िवÖतारास मदत
करेल. िनयाªत मÅयÖथांना बाजारा¸या ÿाथिमक
मािहतीची पोहोच असते जी मूळ
उÂपादकाकडे नसते. पåरणामी, भिवÕयात
थेट परदेशी बाजारपेठेत िवकिसत होÁयाचा
मानस असेल, तर ते भिवÕयािभमुख धोरण
नाही.
munotes.in

Page 41

निर्यात नितरण
आनण प्रोत्सयहि - १
41 तांिýक सÐला: नवीन िनयाªतकास आपली िनयाªत ÿिøया
यशÖवीपणे पूणª करÁयासाठी आवÔयक
असणाöया सवª मािहतीसाठी बाĻ संÖथांवर
िवसंबून राहावे लागते. ते केवळ िनयाªत आिण आयात ÓयवसायामÅये
कायªरत असÐयामुळे, िनयाªत करणाöया
मÅयÖथांकडे कौशÐय आिण िवशेष ²ानाचा
खिजना असतो. पåरणामी, कधीही Âयांचा
तांिýक सÐला घेता येतो. अिधक पारदशªक: उÂपादक आिण परदेशी úाहक यां¸यातील थेट
संवाद उÂपादनाची वैधता, िवøìनंतर¸या सेवा
आिण एकािधकार(Patent) आिण
ÓयापारिचÆह(Trademark) वापरा¸या
बाबतीत संपूणª पारदशªकता सुिनिIJत करतो. úाहकाचे Óयवहार िनयाªत मÅयÖथांमाफªत
हाताळले जात असÐयामुळे, अशा
मोकळेपणाला फारशी जागा नाही. ४. ५ सारांश • िवतरण ÿणाली Ìहणजे मÅयÖथांचे असे जाळे जे उÂपादकाकडून अंितम úाहकापय«त उÂपादनाचे िवतरण स±म करतात. • कमी ÿमाणात खरेदी करणाöया úाहकांना मोठ्या सं´येतील úाहकांना अिधक मÅयÖथांची आवÔयकता असते. • ÿÂय± िनयाªतीमÅये आंतरराÕůीय बाजारपेठेत थेट úाहकाला माल िवकणारी संÖथा समािवĶ असते. • ÿÂय± िनयाªत हे एक सोपे बाजार ÿवेश धोरण आहे जे आपला बाजारातील िहÖसा वाढवू इि¸छणाöया िकंवा नफा वाढवू इि¸छणाöया संÖथांसाठी योµय असू शकते. • अÿÂय± िनयाªतीमÅये एखादी संÖथा Öवतः¸या देशातील मÅयÖथाला माल िवकते. ४.६ ÖवाÅयाय अ) वणªनाÂमक ÿij: संि±Į उ°रे: १. 'िवतरण ÿणाली' या शÊदाचे ÖपĶीकरण करा . २. 'उÂपादनाची वैिशĶ्ये' या शÊदाचे वणªन करा. ३. 'मÅयÖथ घटक' Ìहणून काय ओळखले जाते? ४. अÿÂय± ÿणालीचे फायदे काय आहेत? ५ . ÿÂय± ÿणालीचे तोटे काय आहेत? munotes.in

Page 42

निर्यात निपणि II
42 दीघō°रे: १. अÿÂय± ÿणाली ÖपĶ करा. २. िवतरण ÿणालीवर ÿभाव टाकणारे कोणते घटक आहेत? ३. अÿÂय± िनयाªतीसाठी योµय धोरण काय आहे? ४. ÿÂय± ÿणाली ÖपĶ करा. ५ . ÿÂय± आिण अÿÂय± िनयाªत ÿणाली मधील फरक ÖपĶ करा . ब). एकािधक िनवडी ÿij: १. ……………… ÿणाली कोणÂयाही संÖथे¸या नैसिगªक ÿवाहातील पुरवठा साखळीचा एक महßवाचा घटक आहे . अ) िवतरण ब) भौितक क) पारंपाåरक ड) आधुिनक २. ……………… बाजार ÿवेश धोरणाचा िवचार अशा संÖथांनी केला पािहजे ºयांना रोख ÿवाह वाढवायचा आहे िकंवा नफा वाढवायचा आहे. अ) ÿÂय± ब) अÿÂय± क) आयात ड) िनयाªत ३. लहान आिण मÅयम उÂपादकांना Âयांची उÂपादने िवकÁयासाठी ……………… ¸या सेवांची आवÔयकता असते अ) मÅयÖथ ब) ÿितिनधी) एजंट( क) घाऊक िवøेता ड) िकरकोळ िवøेता ४. ………. मÅये úाहक घाऊक िवøेता िकंवा िकरकोळ िवøेÂयासार´या मÅयÖथांकडून वÖतू िमळवतो. अ) पारंपाåरक ÿणाली ब) ऑनलाइन ÿणाली क) ÿÂय± ÿणाली ड) अÿÂय± ÿणाली ५ . ................ मÅये úाहक उÂपादकाकडून थेट खरेदी कł शकतो. अ) ऑनलाइन ÿणाली ब) ÿÂय± ÿणाली क) अÿÂय± ÿणाली ड) पारंपाåरक ÿणाली उ°रे: १- अ),२- ब),३- अ),४- ड),५ - ब) क). åरकाÌया जागा भरा: १. पुरवठा साखळी úाहकांकडून मÅयÖथांĬारे ................ला मÅयÖथांĬारे ÿदान केले गेलेले पैसे देखील ÿितिबंिबत करते. २. िवतरण वािहÆयांचे िवÖतृतपणे दोन िभÆन Öवłपांचे वगêकरण केले जाते ते Ìहणजे ……………… ३. हंगामी उÂपादने ……………… ¸या कमी थराने िवतरीत केली जातात. munotes.in

Page 43

निर्यात नितरण
आनण प्रोत्सयहि - १
43 ४. ………………. सेवा उÂपादक िकंवा Âयां¸या ÿिशि±त तंý²ांĬारे ÿदान केÐया जाऊ शकतात . ५. पारंपाåरक रचने¸या दुकानांमधून िवकÐया जाणाöया वÖतू .................चा भाग आहेत. उ°रे: १. कंपनी २. ÿÂय± आिण अÿÂय± ३. मÅयÖथ ४. तांिýक ५ . अÿÂय± ÿणाली ड) खालील वा³य चूक िकंवा बरोबर आहे का ते सांगा: १. ÿÂय± िनयाªत करताना, िनयाªतदार थेट úाहकाशी संपकª साधतो. २. जेÓहा िनयाªत िøयाकलाप माला¸या उÂपादकाĬारे थेट केला जातो तेÓहा Âयाला अÿÂय± िनयाªत असे Ìहणतात. ३. ÿÂय± िनयाªतदार परदेशी úाहकाशी थेट संबंध ठेवतो. ४. उÂपादक आिण úाहक यां¸यात कोणताही अÿÂय± संपकª अिÖतÂवात नसतो. ५ . उÂपादनापासून िवतरणापय«त अंतभूªत असलेÐया सवª जोखमा ÿÂय± िनयाªतदाराला Öवतःला सहन कराÓया लागतात. उ°रे : बरोबर - १, ३ आिण ५ चूक - २ आिण ४ ४.७ संदभª • एक्सस्पोर्ा पॉलीसी प्रोनसजसा एन्ड डॉक्सर्ुमेंर्ेशि - एमआर् महयजि, स्िो व्हयइर् पनललकेशि प्रय. नलनमर्ेड, २६ िी आिृत्ती, • इंर्रिॅशिल निझिेस , के. अस्िथप्पय, मॅकग्रय-नहल एज्र्ुकेशि )इंनडर्य( प्रय. नल., ६िी आिृत्ती • एक्सस्पोर्ा इम्पोर्ा प्रोनसजसा - डॉक्सर्ुमेंर्ेशि एन्ड लॉनजनस्र्क्सस , सी. रयमय गोपयल, न्र्ू एज इंर्रिॅशिल पनललशर, २००६ / पुिमुाद्रण जयिेियरी २०१६ • इंर्रिॅशिल एक्सस्पोर्ा एन्ड इम्पोर्ा मॅिेजमेंर्, फ्रयनन्सस चेरुनिलम, नहमयलर् पनललनशंग हयऊस, २० िय munotes.in

Page 44

निर्यात निपणि II
44 • आर.के. जैि र्यंचे, फॉरेि ट्रेड पॉनलसी एन्ड हॅण्डिुक ऑफ प्रोनसजसा )निथ फॉम्सा , सक्सर्ुालसा एन्ड पनललक िोर्ीसेस( • एनक्सझम पॉनलसी एन्ड हॅण्डिुक ऑफ एनक्सझम पॉनलसी - VOL I आनण II • इंर्रिॅशिल मयकेर्ींग आनण एक्सस्पोर्ा मॅिेजमेंर्, जेरयल्ड अल्ियम, एडनिि ड्र्ूर, अलेक्सझयंडर जोनसर्यसि, नपअसाि पनललकेशन्स, ८िी आिृत्ती, जूि २०१६ • इंर्रिॅशिल मयकेर्ींग स्ट्रॅर्ेजी, इसोिेलडूल आनण रॉनिि लोि, ५ िी एनडशि, थॉमसि लनििंग, २००८. • न्र्ू इम्पोर्ा एक्सस्पोर्ा पॉनलसी - ियभी पनललकेशन्स, २०१७ • पी.के. खुरयिय, एक्सस्पोर्ा मॅिेजमेंर्, गलगोनर्र्य पनललनशंग कंपिी, ििी निल्ली • पी.के. ियसुिेिय, इंर्रिॅशिल मयकेर्ींग -, एक्ससेल िुक्सस, चौथी आिृत्ती, ििी निल्ली  munotes.in

Page 45

45 ५ िनयाªत िवतरण आिण ÿोÂसाहन - २ ÿकरण संरचना ५.० उिĥĶे ५.१ ÿÖतावना ५.२ िनयाªत िवपणनामधील लॉिजÖटीकचे घटक ५.३ वाहतुकì¸या पĦती िनवडÁयाचे िनकष ५.४ िनयाªत िवपणनामधील िवÌयाची गरज ५.५ सारांश ५.६ ÖवाÅयाय ५.७ संदभª ५ .० उिĥĶे • िनयाªत िवपणनामधील लॉिजÖटीक¸या घटकांवर चचाª करणे . • वाहतुकì¸या पĦती िनवडÁया¸या िनकषांचे िवĴेषण करणे . • िनयाªत िवपणनामधील िवÌयाची गरज समजून घेणे. ५ .१ ÿÖतावना आयात िकंवा िनयाªत Óयवसायात नवीन असणाöया Óयĉìला/संÖथेला नेहमीच तŌड īावे लागणाö या िविवध जोखमéचे मूÐयांकन आिण Âयासाठी¸या योजना करणे आवÔयक असते. जेÓहा ते Âयां¸या संभाÓय úाहकां¸या जोखमीचे मूÐयांकन करतात, तेÓहा ते ºया देशांत काम करतात Âया देशांशी संबंिधत जोखमीकडे ल± देणे देखील ल±ात ठेवतात. मालाचे भौितक नुकसान िकंवा हानी यासोबतच, संøमणात असलेला माल िकंवा इथे िकंवा परदेशात असलेला शुÐकबंध वखार /गोदामातील माल आिण/िकंवा úाहकांĬारे पैसे न देÁयाचा वाढीव धोका या सवा«साठी वेळ िमळावा यासाठी उīोजकांनी रोख ÿवाहा¸या समÖयांसाठी आधीच िनयोजन करणे आवÔयक आहे. काही बाबतéत, सदोष वÖतू िकंवा सेवांशी संबंिधत जोखमéसाठी देखील योजना आखणे आवÔयक आहे. हे मागªदशªन मु´य जोखीम आिण उपलÊध िवमा आिण िव°पुरवठा पयाªयांची łपरेषा देते. हे उīोजकांना सÐला देते िकंवा िवमा ठरवू शकतील अशा त²ांची संबंिधत मािहती देखील ÿदान करते. क¸चा माल िकंवा उÂपादने परदेशात पाठवÁयामुळे िनिIJतपणे पैसे देÁयाबाबतचा धोका असतो. आिण पैसे का िदले गेले नाहीत याची अनेक कारणे असू शकतात, जरी काही munotes.in

Page 46

िनयाªत िवपणन II
46 इतरांपे±ा अिधक सामाÆय आहेत. उदाहरणाथª, िनयाªतदार पाठवत असलेला माल खराब झाला िकंवा नĶ झाला तर, úाहक कदािचत पैसे देÁयास बांधील नसेल. ५ .२ िनयाªत िवपणनामधील लॉिजÖटीकचे घटक Âया¸या सवाªत मूलभूत Öवłपात, लॉिजिÖट³स Ìहणजे एका जिटल कायाªचे िनयोजन आिण अंमलबजावणी. यामÅये दीघª आिण अÐपकालीन लॉिजिÖटक काया«चा समावेश असू शकतो. लॉिजिÖटक ÓयवÖथापन हा पुरवठा साखळीचा एक भाग आहे. यात वÖतूंचा ÿभावी साठा आिण Âयां¸या मूळ Öथानापासून अंितम गंतÓयÖथानापय«त (उपभोगाचा िबंदू) वाहतुकìचे िनयोजन, अंमलबजावणी आिण देखरेख यांचा समावेश आहे. दुस-या शÊदात, लॉिजिÖटक मालाचा पुढे आिण उलट ÿवाह ÓयवÖथािपत करते . लॉिजिÖटक ÓयवÖथापकांना उÂपादनांना Âयां¸या मूळ िठकाणापासून Âयां¸या िवøì¸या िठकाणी इĶतम पåरिÖथतीत हलवावे लागते. याचा अथª मालसाठा, उपकरणे, Öथाने, िवतरक आिण खचª ÓयवÖथािपत करणे. अथªÓयवÖथे¸या िविवध Öतरांवर Âयाचा ÿघाति±Į/ अÿÂय± ÿभाव आहे. चांगÐया लॉिजिÖटकमÅये खचª कमी करÁयाची, नफा वाढवÁयाची आिण आंतरराÕůीय आयात आिण िनयाªतीला चालना देÁयाची ±मता असते . लॉिजिÖटक ही एक अचूक ÿिøया आहे, जी Âया¸या यशासाठी लिàयत िनयोजन आिण संसाधन ÓयवÖथापनावर अवलंबून असते. लॉिजिÖटकमÅये पाच आवÔयक घटक असतात. लॉिजिÖटक कंपÆया यातील ÿÂयेक घटकाची अचूकते¸या उ¸च पातळीपय«त अंमलबजावणी करÁयासाठी जबाबदार आहेत. कोणÂयाही लॉिजिÖटक¸या कामाचे पाच ÿमुख घटक आहेत. १. मागणी िनयोजन úाहकां¸या मागणी¸या पूतªतेची हमी देÁयासाठी, मागणीचे िनयोजन हे एक आवÔयक लॉिजिÖटक कायª आहे. योµय ÿमाणात आिण योµय िकंमतीत माल मागवून आिण योµय वाहतूक ÓयवÖथा कłन, úाहकांची मागणी पूणª केली जाते आिण नफा संरि±त केला जातो. २. साठवणूक आिण सािहÂय मागणी अÿÂयािशत असÐयामुळे, úाहकांनी मागणी करेपय«त अितåरĉ माल राखीव Öवłपात ठेवणे महßवाचे आहे. मालाची साठवणूक, काळजी, संकलन, पåरवेĶन आिण एकìकरण यासाठी गोदामे जबाबदार असतात. गोदाम ÓयवÖथापन ÓयवÖथा (WMS- Warehouse Management System) साठवणूक ±मता, उपकरणे (उदाहरणाथª, उĬाही गाडी), संकलन गती आिण गोदाम ÿिøयांना अनुकूल करते. ३. मालसाठा ÓयवÖथापन munotes.in

Page 47

िनयाªत िवतरण
आिण ÿोÂसाहन – २
47 मालसाठा ÓयवÖथापन गोदामामÅये आिण बाहेर मालाचा ÿवाह िनयंिýत करते. úाहकां¸या मागणीचा अंदाज लावÁयासाठी लिàयत मािहती वापłन िकती मालसाठा ठेवायचा आिण कुठे शोधायचा हे ते ठरवते. ४. वाहतूक ÓयवÖथापन पुरवठा साखळी¸या एका टÈÈयातून दुसöया टÈÈयावर माल हलवÁयासाठी लॉिजिÖटकमÅये वाहतुकì¸या िविवध पĦतéचा समावेश होतो. Óयापाö याला लांब-अंतरा¸या पुरवठा साखळीसाठी रÖÂयावरील वाहने, मालवाहó गाड्या, नौवहन िकंवा अगदी हवाई ÿवासाĬारे ÿवास करÁयाची आवÔयकता असू शकते. एकýीकरण ही अशी ÿिøया आहे ºयाĬारे नौवहन कंपÆया िकंवा वाहक एकामÅये अनेक लहान जहाजी माल पाठ्वÁया/ नौवहन एकý करतात. हे िवतरणाला गती देते आिण खचª कमी कमी करÁयात मदत करते. ५ . िनयंýण लॉिजिÖटक ही एक जिटल ÿिøया आहे, ºयास ÿभावी होÁयासाठी बरीच अचूक मािहती आवÔयक आहे. मागणी, वाहतुकì¸या वेळा आिण मालसाठा यांचा अंदाज बांधणे ही ÿिøया सवª काय¥ कालानुłप ठेवÁयासाठी महßवपूणª आहे. ६ . पåरवेĶन आिण हाताळणी लॉिजिÖट³सचा एक मोठा भाग सामúी, उपकरणे, पुरवठा आिण पåरवेĶन सामúीचा मागोवा ठेवणे आहे , जेणेकłन वÖतू योµयåरÂया संरि±त आिण संúिहत केÐया जातील. यात दुŁÖतीचे भाग, संगणक संसाधने आिण मोबाइल सुिवधांचा समावेश आहे. या सवª घटकांचे ÓयवÖथापन करणे आवÔयक आहे जेणेकłन लॉिजिÖटक ÿिøया सुरळीत चालेल. ५ .३ वाहतुकì¸या पĦती िनवडÁयाचे िनकष आयात िकंवा िनयाªत नौवहनासाठी वाहतुकìचा मागª िनवडताना िवचारात घेÁयासाठी अनेक पैलू आहेत. गंतÓयÖथानावर अवलंबून, परदेशी बाजारपेठेत पाठवलेÐया मालाची वाहतूक रÖते, रेÐवे, हवाई, समुþ, अंतद¥शीय, जलमागª िकंवा यापैकì कोणÂयाही एका संयोजनाĬारे केली जाऊ शकते. वाहतूक उपकरणे आिण वाहतुकì¸या पĦतéवर थोडा िवचार केÐयाने नौवहन आिण लॉिजिÖटक खचª कमी होतो. तथािप, आयात आिण िनयाªतीचे िनयोजन हे सवाªत munotes.in

Page 48

िनयाªत िवपणन II
48 िकफायतशीर पयाªय िनवडÁयाइतके सोपे नसते. वापरÁयासाठी वाहतुकìचे साधन िनवडताना, खालील घटक िवचारात घेतले पािहजेत: १) वाहतूक खचª: आयात िकंवा िनयाªतीसाठी उÂपादनांची उ°म वाहतूक कशी करायची हे िनवडताना, िनणªय घेताना अंदाजपýक हा सवाªत महßवाचा घटक असावा. ºया मालाची वाहतूक करायची Âयाचा ÿकार आिण Âयाचे ÿमाण यांनुसार खचª बदलू शकतात. वाहतुकìचा खचª माला¸या िकंमतीवर पåरणाम करेल ,हे देखील ल±ात घेतले पािहजे. िनयाªतदार/आयातदार जड िकंवा अवजड उÂपादनांची वाहतूक लांब अंतरावर करत असÐयास, रेÐवे वाहतूक सवाªत िकफायतशीर असेल. जिमनीची वाहतूक, सामाÆयत: ůकĬारे, कमी अंतरावर वाहóन नेÐया जाणाö या थोड्या ÿमाणात मालासाठी सवाªत योµय आहे. हे संवेĶन आिण हाताळणी¸या खचाªतही बचत करते. जलवाहतूक हे िनःसंशयपणे वाहतुकìचे सवाªत ÖवÖत साधन आहे आिण जड िकंवा अवजड वÖतूंसाठी, ºयाची वाहतूक लांब पÐÐयावर करावी लागेल जेथे वेळ हा महßवाचा घटक नाही, Âयासाठी अितशय योµय आहे. नाशवंत, हल³या िकंवा मौÐयवान वÖतूं¸या वाहतुकìसाठी, हवाई वाहतूक हे महाग असले तरी वापरÁयासाठी सवाªत कायª±म वाहतुकìचे साधन असेल. आयातदार आिण िनयाªतदारांनी सीमा शुÐक, िवमा खचª आिण िव°ीय शुÐक यांसारखे “छुपे खचª” ल±ात घेऊन वाहतुकì¸या एकूण खचाªचा देखील िवचार केला पािहजे. २) सेवेची िवĵासाहªता आिण िनयिमतता: वाहतुकì¸या पĦती िवĵसनीयता आिण िनयिमततेमÅये िभÆन आहेत. वाहतुकìचा कोणता मागª वापरायचा यावरील िनणªय हा,माल िकती तातडीने आिण कोणÂया गतीने िवतåरत करायचा आहे यावर अवलंबुन असतो. जमीन, महासागर आिण हवाई वाहतूक सहसा खराब हवामानामुळे ÿभािवत होते जसे कì मुसळधार पाऊस, बफª, धुके आिण वादळ ºयामुळे िवलंब होऊ शकतो. ३) सुरि±तता: पåरवहनात मालाची सुरि±तता आिण सुरि±तता देखील कोणÂया वाहतुकì¸या पĦती वापराय¸या यावर ÿभाव टाकते. ůकĬारे जिमनीची वाहतूक रेÐवे वाहतुकìपे±ा ÿाधाÆय देऊ शकते कारण तुमचे नुकसान साधारणपणे कमी असते. जलवाहतुकìमुळे माल समुþा¸या धो³यात येतो; Âयामुळे सुर±े¸या ŀिĶकोनातून सागरी वाहतूक सवाªत धोकादायक आहे. तसेच, पारगमनामÅये मालाचे संर±ण करÁयासाठी, िविशĶ ÿकार¸या पåरवेĶनची िशफारस केली जाते, ºयामुळे खचाªवर पåरणाम होऊ शकतो. munotes.in

Page 49

िनयाªत िवतरण
आिण ÿोÂसाहन – २
49 वÖतूंना ÿािशतन सार´या िवशेष सुिवधा िकंवा िवशेष सुर±ा उपायांची देखील आवÔयकता असू शकते ºया िवचारात घेणे आवÔयक आहे. ४) मालाची वैिशĶ्ये: वाहतुकìचा कोणता मागª वापरायचा हे ठरवÁयात मालाचा आकार आिण वजन देखील भूिमका बजावते. जमीन आिण हवाई वाहतूक ÿामु´याने हलकì आिण लहान नौवहनासाठी तर रेÐवे- आिण सागरी वाहतूक जड नौवहनाची पूतªता करते. वापरÁयासाठी वाहतुकìचा मागª िनवडणे देखील उÂपादने िकती धोकादायक, नाजूक िकंवा उ¸च मूÐयाची आहेत यावर अवलंबून असेल. उ¸च मूÐया¸या मोडÁयाजोµया उÂपादनांसाठी हवाई आिण जमीन वाहतूक हा सहसा सवō°म पयाªय असतो. ५) िवचारात घेÁयायोµय अिधक घटक: ल±ात ठेवÁयासाठी इतर घटक: • िनयाªत िवøì करारा¸या अटी, उदा. खरेदीदार वाहतुकìचा एक िविशĶ ÿकार वापरला जावा अशी अट घालू शकतो. • परकìय बाजारपेठेचे Öथान - नैसिगªकåरÂया दुसö या खंडातील गंतÓयÖथान मु´य वाहतुकìसाठी रÖता आिण रेÐवे पयाªय काढून टाकेल. • िवमानतळ, समुþी बंदरे आिण रेÐवे Öथानके यां¸या संबंधात परदेशातील खरेदीदाराचे Öथान. • गंतÓय बंदरावरील सुिवधा, उदा. मोठ्या ÿमाणात हाताळणी िकंवा कंटेनर हाताळणी उपकरणे. ५ .४ िनयाªत िवपणनामधील िवÌयाची गरज िवमा हा उÂपादन िवतरण योजनांसाठी सुरि±त वाहने आिण बळकट खो³यांइतकाच महßवाचा आहे . जेÓहा महßवाचा माल मोठ्या अंतरावर पाठवला जातो, तेÓहा अनेक चल घटक िनयाªतदारा¸या िनयंýणाबाहेर असतात. महासागरा¸या मÅयभागी वादळात मालवाहतूक करणारे अडकलेले जहाज िकंवा िवमान कपंनीĬारे मालाचा हरवलेला पथ/मागोवा यासार´या कारणांसाठी कुठलाही िनयाªतक िवतरणातील धोका पÂकł इि¸छत नाही. िवमा ही एक योजना आहे ºयाĬारे मालवाहó मालाची नाश िकंवा चुकìची हाताळणी झाÐयास भरपाई िदली जाते. िनयाªत नौवहनासाठी िवमा कवच पारंपाåरकपणे एकतर िवमान कपंनीĬारे , लॉिजिÖटक िवशेष², वाहतूक ÿवतªक िकंवा महासागर आिण हवाई मालवाहतुकìमÅये त² असलेÐया िवमा कंपनीकडून ÿदान केले जाते. िनयाªत नौवहनासाठी सामाÆयतः तीन ÿकारचे िवमा munotes.in

Page 50

िनयाªत िवपणन II
50 कवच ÿदान केले जाते: संकटे, Óयापक धोके आिण सवª-जोखीम. सवª-जोखीम िवमा कवच हे सवाªत मजबूत धोरण असते. सवª-जोखीम िवमापýामÅये युĦ, दंगली, संप िकंवा सिवनय कायदेभंग यांमुळे होणारे नुकसान िकंवा नुकसान वगळून कोणÂयाही बाĻ पåरिÖथतीमुळे होणारे सवª भौितक नुकसान िकंवा हानी समािवĶ असते . हे साधारणपणे नौवहना¸या घोिषत मूÐया¸या १-२% खचª करते. िवमा कवच उÂपादना¸या ÿकारानुसार आिण गंतÓय िबंदूनुसार बदलते; िनयाªतक बंदर ते बंदर नौवहनासाठी िकंवा कारखाÆया पासून िनयाªतदारा¸या úाहका¸या दारापय«त िवमा कवच िमळवू शकतो. िनयाªतकाने िवमापý ÿदाÂयाला कोणता ÿकार Âया¸या गरजांसाठी सवाªत योµय आहे हे िवचारणे आवÔयक असते. आयात आिण िनयाªत िवÌयाबाबतीत िवचारात घेÁयायोµय घटक: १. पुरेसे िवमा कवच घेणे : जर माल हरवला िकंवा नĶ झाला तर कोणÂया ÿकारचे िवमा अपेि±त आहे याबĥल िनयाªतकाने वाहतूक कंपनीशी बोलले पािहजे. बरेच लोक Âयां¸या Óयवहार मूÐया¸या ११०% रकमेचे िवमा कवच मागतात, ºयात मालवाहतूक खचª आिण िवमा यांचा समावेश होतो. अितåरĉ १०% Ìहणजे गमावलेला वेळ, नफा आिण या कठीण ÿसंगातून िनयाªतकाला होणारा कोणताही कायदेशीर िकंवा इतर खचª भłन काढÁयासाठी. कुणालाच नंतर हे जाणून घेÁयात रस नसतो (िवÌयाचे दावे सामाÆयत: एक ते सहा मिहने लागू शकतात) िक Âयांनी Âयां¸या Óयवहार माला¸या फĉ २० % िवमा कवच घेतले आहे २. िवमा कोण घेईल हे ठरिवणे: नौवहनामÅये काहीतरी चूक झाÐयास िनयाªतकाला िकती िनयंýण हवे आहे? िनयाªतका¸या िवøì¸या अटी सहसा हे ठरवतात. िनयाªतकाची जबाबदारी Âया िबंदूवर संपते ºयामÅये वÖतूंचे मालकì ह³क िवøेÂयाकडून खरेदीदाराकडे सोपवले जातात. जर िनयाªतकाला Âया¸या नौवहना¸या आगमना¸या िÖथतीची पवाª न करता पैसे िमळÁयाची हमी असेल, तर हे िनयाªतका¸या úाहकाला िवमा हाताळू देÁयासाठी अिधक सोपे शकते. तथािप, जर िनयाªतक खुÐया खाÂयाĬारे माल पाठवत असेल ( िजथे भरणा /ÿदान िनयत होÁयापूवê मालाचे नौवहन आिण िवतरण केले जाते ), अशी िशफारस केली जाते िक िनयाªतकाने Öवतः िवमा कवच संरि±त न करता कोणÂयाही दाÓयांचा Âवåरत िनपटारा होईल हे पाहÁयासाठी तो यूएस कंपनीमाफªत सुरि±त करावा. हे िवसłन चालणार नाही िक, मालाचे नुकसान िकंवा तोटा शोधणारा úाहक हाच सहसा पिहला असतो. Âयाने िकंवा ितने नुकसान िकंवा नुकसान कमी munotes.in

Page 51

िनयाªत िवतरण
आिण ÿोÂसाहन – २
51 करÁयासाठी सवª वाजवी उपाययोजना केÐया पािहजेत आिण दाÓया¸या िनकालासाठी पुरावा Ìहणून ठेवला जाणारा माल बाजूला ठेवला पािहजे. ३. कोण पैसे देईल ते ठरिवणे: काहीवेळा úाहक िवÌयाची िवनंती करतात आिण पैसे देÁयाची ऑफर देतात आिण काहीवेळा ते असे करणार नाहीत. िनयाªतक आिण Âयाचा úाहक िवÌयासाठी आिथªक जबाबदारी कशी ठरवतात हे िवमा कवचा¸या खचाªवर आिण खचाªचा ÿÂयेक प±ा¸या िनणाªयक मुद्īावर कसा पåरणाम होईल यावर अवलंबून आहे. दोÆही प±ांसाठी फायīाची पåरिÖथती साÅय करÁयासाठी या मुद्īावर वाटाघाटी करणे जŁरी आहे. ४. कागदी पुरावे सोडणे: िवÌयाची ÓयवÖथा आिण पैसे कोणीही देत असले तरीही, काही िविशĶ दÖतऐवज दाÓया¸या ÿसंगी सादर करÁयासाठी तयार असणे आवÔयक आहे. जेÓहा दावा दाखल केला जातो, तेÓहा खालील गोĶी सादर केÐया पािहजेत: • नौवहन समािवĶ करणाöया नौभरण पýा¸या ÿतीसह ह³कपý. • िवमा ÿमाणपýाची ÿत िकंवा, िनयाªतकाने Öवतंý वाहकामाफªत िवमा खरेदी केला असÐयास Âयाची ÿत. • केलेला सव¥±ण अहवाल , तसेच नुकसान िकंवा तोटा दशªिवणारे बीजक. ५.५ सारांश • चांगÐया लॉिजिÖटकमÅये खचª कमी करÁयाची, नफा वाढवÁयाची आिण आंतरराÕůीय आयात आिण िनयाªतीला चालना देÁयाची ±मता असते . • लॉिजिÖटक ही एक अचूक ÿिøया आहे जी Âया¸या यशासाठी लिàयत िनयोजन आिण संसाधन ÓयवÖथापनावर अवलंबून असते. • मालसाठा ÓयवÖथापन गोदामामÅये आिण बाहेर मालाचा ÿवाह िनयंिýत करते. • लॉिजिÖटक ही एक जिटल ÿिøया आहे. • मागणी, वाहतुकì¸या वेळा आिण मालसाठा यांचा अंदाज बांधणे ही ÿिøया सवª काय¥ कालानुłप ठेवÁयासाठी महßवपूणª आहे. • वाहतुकì¸या पĦती िवĵसनीयता आिण िनयिमततेमÅये िभÆन आहेत. • िवमा हा उÂपादन िवतरण योजनांसाठी सुरि±त वाहने आिण बळकट खो³यांइतकाच महßवाचा आहे. munotes.in

Page 52

िनयाªत िवपणन II
52 ५ .६ ÖवाÅयाय अ). वणªनाÂमक ÿij: संि±Į उ°रे: १. वाहतुकìचा खचª’ ही सं²ा ÖपĶ करा. २. िनयाªतीसाठी वाहतुकìची पĦत िनवडताना मालाची कुठली वैिशĶ्ये िवचारात घेतली जातात? ३. िनयाªत नौवहन या शÊदाचे ÖपĶीकरण करा. ४. िनयाªत करताना उÂपादन कसे हाताळायचे? ५ . लॉिजिÖट³स Ìहणजे काय? दीघō°रे: १. उÂपादने िनयाªत करताना कोणÂया समÖया येतात? २. िनयाªत िवपणनामधील लॉिजÖटीकचे घटक ÖपĶ करा. ३. वाहतुकì¸या पĦती िनवडÁया¸या िनकषांचे वणªन करा. ४. िनयाªत िवपणनातील िवÌया¸या िविवध गरज कोणÂया आहेत ते ÖपĶ करा . ५ . िनयाªत करताना िनयाªतदार उÂपादन कसे हाताळतो? ब). एकािधक िनवडी ÿij: १. ……………… ही ÿिøया आहे ºयाĬारे नौवहन कंपÆया िकंवा वाहक एकापे±ा जाÖत लहान नौवहन एकý करतात अ) संयुĉìकरण ब) एकýीकरण क) सातÂय ड) िनयंýण ÓयवÖथापन २. …………… वाहतूक हा सवाªत ÖवÖत वाहतुकìचा मागª आहे यात शंका नाही. अ) जल ब)हवाई क) जमीन ड) एकिýत ३. लॉिजिÖट³स ÓयवÖथापन हा ………………चा भाग आहे. अ) हाताळणी ब) पुरवठा साखळी क) संवेĶन ड) øमलेखन ४. ………………. ÓयवÖथापन गोदामामÅये आिण बाहेर मालाचा ÿवाह िनयंिýत करते. अ) िनयंýण ब) वाहतूक क) मालसाठा ड) कामगार ५. ……………… साठवणूक ±मता, उपकरण, संकलन गती आिण गोदाम ÿिøयांना अनुकूल करते. अ) WMS ब) WSE क) WMW ड) MEX उ°रे: १- ब),२- अ),३- ब ),४- क),५ - अ) munotes.in

Page 53

िनयाªत िवतरण
आिण ÿोÂसाहन – २
53 क). åरकाÌया जागा भरा: १. लॉिजिÖटक Ìहणजे लॉिजिÖट³स Ìहणजे एका ……………कायाªचे िनयोजन आिण अंमलबजावणी. २. ……………… िवतरणाला गती देते आिण खचª कमी कमी करÁयात मदत करते. ३. चांगÐया ………………. मÅये खचª कमी करणे, नफा वाढवणे आिण आंतरराÕůीय आंतरराÕůीय आयात आिण िनयाªतीला चालना देÁयाचे सामÃयª आहे. ४. …………… वाहतूक कमी अंतरासाठी संवेĶन आिण हाताळणी खचª वाचवते. ५. ………………. मालाची साठवण, काळजी, संकलन, पåरवेĶन आिण एकìकरण यासाठी जबाबदार आहेत. उ°रे: १. जिटल २. एकýीकरण ३. लॉिजिÖटक ४. जमीन ५ . गोदामे ड). खालील वा³य चूक िकंवा बरोबर आहे का ते सांगा: १. लॉिजिÖटक ही एक अचूक ÿिøया आहे जी Âया¸या यशासाठी लिàयत िनयोजन आिण संसाधन ÓयवÖथापनावर अवलंबून असते २. úाहकां¸या मागणी¸या पूतªतेची हमी देÁयासाठी, मागणी िनयोजन हे आवÔयक लॉिजिÖटक कायª नाही . ३. पåरवहनात मालाची सुरि±तता आिण सुरि±तता देखील कोणÂया वाहतुकì¸या पĦती वापराय¸या यावर ÿभाव टाकते. ४. जड िकंवा अवजड उÂपादने लांब अंतरावर आंतरीक वाहतूक करÁयासाठी जलवाहतूक सवाªत िकफायतशीर असेल. ५ . वाहतुकìचा कोणता मागª वापरायचा हे ठरवÁयात मालाचा आकार आिण वजन देखील भूिमका बजावते. उ°रे: बरोबर - १, ३ आिण ५ चूक -२ आिण ४ munotes.in

Page 54

िनयाªत िवपणन II
54 ५ .७ संदभª • ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एमआय महाजन, Öनो Óहाइट पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६ वी आवृ°ी, • इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल., ६वी आवृ°ी • ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल, Æयू एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६ / पुनमुªþण जानेवारी २०१६ • इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग हाऊस, २० वा • आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª , स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस) • एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL I आिण II • इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर, अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६ • इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५ वी एिडशन, थॉमसन लिन«ग, २००८. • Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७ • पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली • पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग -, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली  munotes.in

Page 55

55 ६ िनयाªत िवतरण आिण ÿोÂसाहन – ३ ÿकरण संरचना ६.० उिĥĶे ६.१ ÿÖतावना ६.२ िनयाªत िवपणनातील िवøì संवधªनासाठी वापरली जाणारी तंýे ६.३ Óयापारी मेळावे आिण ÿदशªने यांचे महÂव ६.४ वैयिĉक िवøìचे फायदे ६.५ िनयाªत िवपणनात जािहरातीसाठी आवÔयक गोĶी ६.६ सारांश ६.७ ÖवाÅयाय ६.८ संदभª ६.० उिĥĶे • िनयाªत िवपणनातील िवøì संवधªनासाठी वापरली जाणारी तंýे समजून घेणे • Óयापारी मेळावे आिण ÿदशªने यांचे महÂव यावर चचाª करणे • वैयिĉक िवøì¸या फायīांची łपरेषा समजून घेणे • िनयाªत िवपणनात जािहरातीसाठी आवÔयक गोĶी समजून घेणे ६.१ ÿÖतावना उÂपादन आिण िवतरण या दोहŌचा अगदी जवळचा संबंध आहे. उÂपािदत वÖतू úाहकांना जलद आिण कायª±मतेने िवतåरत करणे आवÔयक आहे. िवतरणा¸या कायाªमÅये संÖथेची उÂपादने योµय वेळी आिण योµय ÿमाणात िवøìसाठी योµय िठकाणी पोहोचतील याची खाýी करÁया¸या महßवपूणª ÿिøयेचा समावेश होतो. िवतरण हा माल उÂपादन आिण अंितम उपभोĉा यां¸या दरÌयानचा मागª आहे. ÿणाली Ìहणजे मालाने Âयां¸या उÂपादकाकडून úाहकापय«त¸या ÿवासात घेतलेले मागª. जािहराती हा úाहकांशी संवाद साधÁयाचा सवō°म मागª आहे. जािहरातीमुळे úाहकांना बाजारात उपलÊध असलेÐया Óयापार नाव / मुþा आिण Âयां¸यासाठी उपयुĉ असलेÐया िविवध उÂपादनांची मािहती देÁयात मदत होते. जािहरात लहान मुले, तŁण आिण वृĦांसह ÿÂयेकासाठी आहे. सवाªत जाÖत अनुकूल असलेली िविवध तंýे आिण पĦती वापłन, हे िविवध माÅयम ÿकारांĬारे केले जाते. munotes.in

Page 56

िनयाªत िवपणन II
56 परदेशी िवपणन वातावरण Ìहणजे ºया देशात कंपनीची Öथापना झाली Âया देशा¸या Óयितåरĉ इतर देशात केले जाणारे िवपणन आिण जािहरातéचा संदभª आहे. काहीवेळा कंपÆया केवळ एका िविशĶ परदेशी बाजारपेठेत ÿवेश करÁयाचा ÿयÂन करतात आिण Âयासाठी अनÆयसाधारण िवपणन धोरणाची आवÔयकता असते. इतर वेळी, कंपÆया अनेक िभÆन बाजारपेठांमÅये ÿवेश कł इि¸छतात िकंवा जागितक बाजार योजनेचा ÿयÂन कł इि¸छतात. परदेशी बाजारपेठांचा Âयां¸या वैयिĉक संÖकृती आिण कलासह कंपनी¸या जािहरातéवर खोल ÿभाव पडतो. ६.२ िनयाªत िवपणनातील िवøì संवधªनासाठी वापरली जाणारी तंýे िनयाªत िवपणनासाठी ÿसार महßवाचा आहे. तथािप, भारतीय िनयाªतदारांचा एक मोठा गट ÿसाराला फारसे महßव देत नाही. जािहराती आिण िवøì संवधªना Óयितåरĉ, भारतीय िनयाªतदारांनी Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांमÅये भाग घेतला पािहजे. परंतु ÿÂय±ात, बरेच भारतीय िनयाªतदार जािहराती आिण िवøì संवधªना बĥल Óयावसाियक ŀिĶकोन ठेवत नाहीत. ते Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांमÅये देखील भाग घेत नाहीत आिण Âयांनी तसे केÐयास, Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांमÅये अËयागतांना हाताळÁयासाठी Âयां¸याकडे Óयावसाियक ŀĶीकोन नसतो. िवøì संवधªनामÅये लिàयत úाहक आिण मÅयÖथ यां¸याकडून अपेि±त ÿितसाद, ÿवृ° करÁयासाठी िकंवा अÿÂय±पणे ÿोÂसाहन देÁयासाठी ÿवृ° करणाöया िøयाकलापांचा समावेश होतो. िविवध िवøì संवधªन तंýांमÅये िवनामूÐय नमुने, úाहक Öपधाª, पैसे परत योजना, मोफत भेटवÖतू, ÿमाण सवलत आिण हĮे िवøì यांचा समावेश आहे. िवøì संवधªन तंý जािहरातीला पूरक होÁयासाठी िविवध गैर-वैयिĉक माÅयमांĬारे úाहकांशी संवाद साधते. देशांतगªत आिण परदेशी बाजारपेठांमÅये िवøì ÿोÂसाहन तंýाचा मोठ्या ÿमाणावर वापर केला जातो. िवøì संवधªनामÅये, खरेदीदारां¸या मािहतीसाठी िवनामूÐय नमुने, भेटवÖतू, कूपन आिण Öपधाª यासार´या िविवध योजनांचा वापर केला जातो. िवøìला चालना देÁयाचे अनेक मागª आहेत (Âयांना Óयवसायािभमुख आिण úाहकािभमुख जािहरातéमÅये िवभागले गेले आहे): Óयवसायािभमुख ÿसार /जािहराती • ÿोÂसाहन भ°े – िकरकोळ िवøेÂयां¸या फडताळावरील जागेला िवशेष महÂव असेल तेÓहा, ÿोÂसाहन भ°ा अनेकदा उÂपादक िकंवा िनयाªतदाराकडून िकरकोळ िवøेÂयाला फडताळ िकंवा ÿदशªनाची जागा िमळवÁयासाठी िदला जातो जेथे िनयाªतकाला Âयाची उÂपादने ÿदिशªत करता येऊ शकतात. • Öपधाª – एखादी Öपधाª सुł कłन िवøìला ÿोÂसाहन देता येते ºयामुळे देश िकंवा ÿदेशातील सवō¸च Öथानी असलेÐया िवøेÂयांना आकषªक ब±ीस िजंकता येते, उदाहरणाथª, munotes.in

Page 57

िनयाªत िवतरण
आिण ÿोÂसाहन – ३
57 एखाīा िविशĶ कालावधीत सवाªिधक िवøì करÁयासाठी िवलासी सहल. अशी Öपधाª सुł करÁयापूवê Âयां¸या ÓयवÖथापनाची परवानगी घेतली पािहजे. • सहकारी जािहराती - जेÓहा उÂपादक Ìहणून िनयाªतक, Âया¸या परदेशी úाहकांसोबत कोणÂयाही जािहरातीची िकंमत वाटून घेÁयास तयार असतो तेÓहा हे घडते. िकरकोळ िवøेÂया¸या मागणी¸या ट³केवारीवर आधाåरत जािहरात भ°ा देÁयास िनयाªतक सहमती देऊ शकतो. हा भ°ा Âया¸या मÅयÖथांकडून जािहरातéसाठी वापरला जाणार असला तरी, ते िवøì ÿोÂसाहन साधन आहे, कारण िनयाªतक या माÅयमातून िवøìला ÿोÂसाहन देÁयासाठी मूलत: ÿयÂनशील आहे. • िवøì ÿिश±ण – िनयाªतकाने Âया¸या परदेशी ÿितिनधé¸या िवøì कमªचाö यांना ÿिश±ण देÁयासाठी पैसे खचª करÁयास तयार असावे. यामुळे केवळ िवøì वाढेलच असे नाही तर या दोन संÖथांमधील संबंध देखील मजबूत होतात. • िवøì सहाÍयक आिण मािहतीपýके - हे आणखी एक ±ेý आहे ºयामÅये िनयाªतकाने कमी पडू नये. िनयाªतकाने Âया¸या परदेशी ÿितिनधéना सवª िवøì साहाÍय (जसे कì सीडी/डीÓहीडी, पॉवरपॉईंट सादरीकरण, िभ°ीपýके इ.) आिण उÂपादन मािहतीपýके ÿदान केÐयाची खाýी करावी. हे Âयांना िनयाªतकाची उÂपादने िवकÁयास मदत करेल आिण परदेशी िवøì कमªचाö यांकडून खरेदी करÁयास ÿोÂसािहत करेल. िनयाªतक Âयांना काहीही देत नसÐयास, Âयाचा िवøìवर न³कìच नकाराÂमक पåरणाम होईल. • ÿाÂयि±क नमुना/ÿितकृती - काही औīोिगक वÖतूंसह, िनयाªतकाने परदेशी िवøì कमªचाö यांना ÿाÂयि±क नमुना/ÿितकृती ÿदान करणे अÂयावÔयक आहे. जर ती खूप महाग वÖतू असेल, तर िकमान एक नमुना/ÿितकृती ÿदान करावी जी ते Âयां¸या मु´य कायाªलयात ठेवू शकतील आिण संभाÓय úाहकांना दाखवÁयासाठी घेऊन जातील. अिधक परवडत असÐयास िनयाªतकाने अिधक पुरवठा करावा. िवøìला ÿोÂसाहन देÁयासाठी ÿाÂयि±क नमुना/ÿितकृती हा एक चांगला मागª आहे. • Öथान शुÐक (Slotting Fees)- घाऊक िवøेते िकंवा मोठ्या िकरकोळ साखळé¸या िवøì सूचीमÅये आपÐया उÂपादनाला Öथान िमळवÁयासाठी Öथान शुÐक भरावे लागते. िनयाªतकाने आपले उÂपादन िवøì सूचीमÅये असÐयाची खाýी केÐयास, खालील िकरकोळ िवøेते िकंवा शाखा िनयाªतकाने Âयाची उÂपादने खरेदी करावी यासाठी¸या सकाराÂमक संधी िनमाªण करता येऊ शकतात. munotes.in

Page 58

िनयाªत िवपणन II
58 • सवलत आिण सूट – िनयाªतकाचे ÿितिनधी आिण Âयां¸या úाहकांना िनयाªतकाची उÂपादने यांचा साठा करÁयासाठी सवलत आिण सवलती देऊ केÐया जातात, िवøìला ÿोÂसाहन देÁयाचे हे आणखी एक साधन आहे. • ÿोÂसाहन कायªøम – याचा वापर िवøì कमªचाö यांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी देखील केला जातो. साÅय केलेÐया िवøìसाठी Âयांना 'अितåरĉ' किमशन िदले जाते. परंतु यासाठी परदेशी ÿितिनधी¸या ÓयवÖथापनाची परवानगी ¶यावी लागेल; Âयां¸या परवानगीिशवाय असे ÿोÂसाहन देऊ शकत नाही. लàय साÅय करता येÁयाजोगे असले पािहजेत; नाहीतर िवøì कमªचाö यांचे ÖवारÖय कमी होईल आिण िनयाªतक अशा ÿकारे िवøì गमावू शकेल. úाहकािभमुख ÿसार / जािहराती • Öपधाª आिण चढाओढ - úाहकांना िनयाªतकाची उÂपादने खरेदी करÁयासाठी ÿोÂसािहत करÁयासाठी Öपधाª िकंवा चढाओढ Öपधाª आयोिजत केली जाऊ शकते. अशा िøयाकलापां¸या कायदेशीरपणाची खाýी करावी, कारण Âयांना जुगाराचा एक ÿकार समजला जातो. या ÿकार¸या जािहराती, चांगÐया ÿकारे आयोिजत केÐया गेÐयास, वाढÂया िवøìमÅये खूप लोकिÿय आिण ÿभावी आहेत. • नमुना - úाहकांना आपले उÂपादन वापłन पाहÁयासाठी ÿोÂसािहत करÁयासाठी छोटे नमुने (ºयाला 'िगÓह-अवेज' असेही Ìहणतात) देणे आिण Âयातून अिधक खरेदी करणे, हे थोडे महाग असले तरी िवøì ÿोÂसाहन तंý आहे. परंतु सवª उÂपादने नमुÆयासाठी योµय असतातच असे नाही. • िनķा कायªøम - िनķा कायªøम मÅये ÿोÂसाहन समािवĶ असते जे पुनरावृ°ी केलेÐया खरेदीचे ब±ीस Ìहणून देतात. उदाहरणाथª, आपण दहा जेवण िवकत घेतÐयास, ११वे जेवण िवनामूÐय आहे. • बंध Öवłपात िवøì संवधªन - यामÅये दोन िभÆन Óयापार नाव / मुþा ची (एकतर एकाच कंपनीकडून िकंवा वेगवेगÑया कंपÆयांकडून) एकच वÖतू Ìहणून िवøì करणे समािवĶ आहे. उदाहरणाथª, तुÌही कोलगेट टूथपेÖट Âया¸या सामाÆय (िकंवा िकंिचत जाÖत) िकंमतीत िवकत घेतÐयास, तुÌहाला टूथपेÖटसह ओरल-बी टूथāश िमळेल. सहसा, टूथāश आिण टूथपेÖट एकाच वÖतू¸या łपात एकý बांधणी केले जातात. munotes.in

Page 59

िनयाªत िवतरण
आिण ÿोÂसाहन – ३
59 • िकंमत ÿोÂसाहन – िकंमत ÿोÂसाहन Ìहणजे úाहकांना उÂपादन खरेदी करÁयास ÿोÂसािहत करÁयासाठी अÐपकालीन िकंमतीतील कपात (जसे कì िवøì, पåरचयाÂमक ऑफर िकंवा िवशेष). िवøì संवधªनाचा हा ÿकार अनेकदा वापरला जातो जेथे मुþा िनķा कमी असते आिण जेथे पुनरावृ°ी खरेदीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी िकंमत ÿोÂसाहन आवÔयक असते. • कूपन - हे िकंमत ÿोÂसाहनाचे एक ÿकार आहेत आिण ते लहान ितिकटे िकंवा फाडून घेÁयासारखे जोड िकंवा, मािसका¸या आतमÅये टाकलेले असतात जे úाहकांना मािसके, दुकाने आिण इतर ÿणाली Ĭारे उपलÊध केले जातात. úाहक कूपन घेतो (फाडतो) आिण उÂपादनाचा साठा करणाö या कोणÂयाही िकरकोळ िवøेÂयाला देतो आिण नंतर सामाÆयतः सवलतीवर (उदा. १० Łपये सूट) उÂपादन पुनÿाªĮ करÁयासाठी कुपन वापł शकतो. जगा¸या काही भागात कूपन लोकिÿय आहेत. • अिधमूÐय/उ°ेजन - िकंमत ÿोÂसाहनाचा आणखी एक ÿकार, अिधमूÐय/उ°ेजन ही एक छोटी भेटवÖतू आहे जी सदÖयÂवासाठी साइन अप केÐयास िकंवा उÂपादन खरेदी केÐयास úाहकाला िमळू शकते. उ°ेजनाÂमक ' वÖतू ' खरेदी¸या मु´य वÖतूसह एकिýत केली जाऊ शकते. • बोनस आवेĶन - या ÿकार¸या िवøì संवधªन पĦतीचे उदाहरण Ìहणजे जेÓहा úाहक मानक ३३० िमली डबा खरेदी करतो तेÓहा úाहकाला ४०० िमली डबा िमळतो. úाहक हे उÂपादन खरेदी करतो तेÓहा úाहकाला मोफत 'बोनस' िमळत असÐयाची वÖतुिÖथती अधोरेिखत करणारा डबा सहसा थोडा मोठा असतो. ६.३ Óयापारी मेळावे आिण ÿदशªने यांचे महÂव Óयापार मेळावे आिण ÿदशªने हे असे कायªøम आहेत िजथे उÂपादक आिण िवतरक Âयां¸या वÖतू िकंवा सेवा वतªमान आिण संभाÓय úाहक, पुरवठादार आिण इतर इ¸छुक Óयवसायांसाठी ÿदशªनात ठेवतात. Âया वÖतू आिण सेवां¸या िवपणनाची एक पारंपाåरक पĦत आहे, िवशेषत: युरोपमÅये, आिण आपÐया परदेशी बाजारपेठेतील मÅयÖथ, िवतरक आिण úाहकांशी संवाद साधÁयाची एक िवशेष मौÐयवान पĦत आहे. िनयाªतदारासाठी नवीन उÂपादने पाहÁयासाठी आिण कल आिण ÿितÖपधê ओळखÁयासाठी या चांगÐया संधी देखील आहेत. सहसा, Óयापार मेळा Óयवसायांशी संबंिधत असतो परंतु úाहक ÿदशªने देखील होतात जसे कì वािषªक मोटर आिण बोट शो. munotes.in

Page 60

िनयाªत िवपणन II
60 भारतीय Óयापार संवधªन संÖथेची (ITPO) काय¥ िकंवा उपøम खालीलÿमाणे आहेत अ) Óयापार मेळावे आिण ÿदशªने आयोिजत करणे: ITPO भारत आिण परदेशात Óयापार मेळावे आिण ÿदशªने आयोिजत करते आिण भारतीय िनयाªतदारांसाठी परदेशातील Óयापार मेळा आिण ÿदशªनांमÅये सहभागी होÁयासाठी Öटॉल/जागा आरि±त करते. ITPO भारत आिण िवदेशात Óयापार मेळा आिण ÿदशªने आयोिजत करÁयासाठी भारत सरकारची ÿिसĦी शाखा Ìहणून काम करते. (ब) ÿिसĦी: हे भारतातील Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनां¸या संघटने¸या संदभाªत ÿिसĦी देते, जेणेकłन परदेशी प± अशा Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांना भेट देÁयासाठी भारतात येऊ शकतील. (क) मािहतीचे संकलन: ITPO परदेशात भरवÐया जाणाöया िविवध Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांची मािहती संकिलत करते. ÿदशªनाचे िठकाण िकंवा िठकाण, तारीख आिण कालावधी, ÿदिशªत करावयाची उÂपादने, जागा आर±ण सोपÖकार इÂयादी संदभाªत मािहती गोळा केली जाते. (ड) मािहतीचा पुरवठा: ITPO भारतीय प±ांना परदेशातील Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांबाबत मािहती पुरवते. अशी मािहती भारतीय प±ांना िकंवा िनयाªतदारांना परदेशातील Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांमÅये सहभागी होÁया¸या संदभाªत योµय िनणªय घेÁयासाठी उपयुĉ ठł शकते. (इ) ÿितिनधी मंडळे: परदेशातील Óयापारी िशĶमंडळांना िनमंिýत करणे आिण भारतीय Óयापार िशĶमंडळ परदेशात पाठवणे. भारतीय वÖतूंसाठी ITPO मागणी आरि±त करणे. यािशवाय, बाजार सव¥±णासाठी आिण भारतीय वÖतूं¸या पुरवठ्यासाठी करारावर Öवा±री करÁयासाठी भारतीय Óयापारी िशĶमंडळांना परदेशात पाठवणे. (फ) परदेशातील Óयापार मेÑयांमÅये जागेचे आर±ण : ITPO भारतीय िनयाªतदारांसाठी आवÔयक जागा आरि±त करते. हे भारतीय िनयाªतदारांना परदेशातील Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांमÅये सहभागी होÁयास स±म करते. (ग) सÐलागार सेवा: हे भारतीय िनयाªतदारांना भारत आिण परदेशातील Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांमÅये सहभागी होÁयासाठी आिण Âयांचे उÂपादन ÿदिशªत करÁयासाठी सÐलागार सेवा ÿदान करते. munotes.in

Page 61

िनयाªत िवतरण
आिण ÿोÂसाहन – ३
61 (ह) पåरसंवाद आिण कायªशाळा: ITPO िनयाªतदारांना भारत आिण परदेशात आयोिजत केलेÐया मेÑया आिण ÿदशªनांबĥल मािहती/मागªदशªन देÁयासाठी चचाªसýे/कायªशाळा आयोिजत करते. ITPO ने नवी िदÐली येथील मु´यालयात Óयापार मािहती क¤þाची Öथापना केली आहे. आयात आिण िनयाªत Óयापारावरील मािहतीचे ते एक सवō°म ľोत मानले जाते. ६.४ वैयिĉक िवøìचे फायदे वैयिĉक िवøì Ìहणजे एक िकंवा अिधक संभाÓय खरेदीदार/वापरकÂया«शी समोरासमोर संवाद साधणे आिण खरेदी¸या िनणªयाकडे ÿवृ° करÁया¸या उĥेशाने खरेदीदारावर ÿभाव टाकणे. हे िवपणन संÿेषणा¸या चार साधनांपैकì एक आहे. इतर साधने Ìहणजे जनसंपकª आिण ÿिसĦी, िवøì जािहरात आिण जािहरात. परदेशी बाजारपेठांमÅये Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांमÅये आिण दुकानां¸या Öतरावर वैयिĉक िवøì श³य आहे. वैयिĉक िवøìचे फायदे • हा दुतफाª संवाद आहे. Âयामुळे, िवøì ÿितिनधीला ( एजंट )संभाÓय खरेदीदाराकडून Âवåरत अिभÿाय िमळू शकतो. जर ते योजनेनुसार नसेल, तर तो Âयानुसार Âयाचा ŀिĶकोन िकंवा िवøì सादरीकरण समायोिजत कł शकतो. • हा िवøìचा परÖपरसंवादी ÿकार असÐयाने, तो úाहकांसोबत िवĵास िनमाªण करÁयात मदत करतो. जेÓहा तुÌही कारसार´या उ¸च-मूÐया¸या उÂपादनांची िवøì करता तेÓहा úाहकाने केवळ उÂपादनावरच नÓहे तर िवøेÂयावरही िवĵास ठेवणे महßवाचे असते. वैयिĉक िवøìमÅये हे श³य आहे. • हा िवपणनाचा अिधक ÿेरक ÿकार देखील आहे . úाहक िवøेÂयाशी समोरासमोर असÐयाने Âयांना फेटाळणे करणे सोपे नाही. úाहक िकमान ऐकÁयाचा ÿयÂन करतो. • शेवटी, ÿÂय± िवøì Âया úाहकांपय«त पोहोचÁयास मदत करते ºयापय«त िवøेता इतर कोणÂयाही Öवłपात पोहोचू शकत नाही. काहीवेळा असे úाहक असतात ºयां¸यापय«त इतर कोणÂयाही पĦतीने पोहोचता येत नाही. ६.५ िनयाªत िवपणनात जािहरातीसाठी आवÔयक गोĶी नवीन उÂपादन िकंवा सेवा बाजारात अवतरण करÁयापासून ते फĉ िनयाªतकाचे Óयापार नाव / मुþा जगासमोर आणÁयाचा ÿयÂन करÁयापय«त, जािहरात मोिहमा िनयाªतकाला अिधक योµय लोकांपय«त पोहोचÁयात मदत कł शकतात. जािहरात हा एक ÿकारचा सशुÐक ÿचार आहे जो िनयाªतका¸या मु´य संदेशाकडे ल± वेधतो आिण िनयाªतकाची िडिजटल िवपणन धोरणे कायाªिÆवत करÁयासाठी ही पुढची महßवाची पायरी आहे. िनयाªतकाची Óयावसाियक उिĥĶे साÅय करÁयात Âयाला मदत करÁयासाठी हे munotes.in

Page 62

िनयाªत िवपणन II
62 Âयाला ÿकाशात आणते, मग तो Âयाचा úाहक आधार तयार करÁयाचे Åयेय ठेवत असेल िकंवा Âया¸या िवøìचे ÿमाण Âवरीत वाढवत असेल. १. जागłकता िनमाªण करणे जािहरातéचा सवाªत थेट पåरणाम Ìहणजे िनयाªतकाचे Óयापार नाव / मुþा, उÂपादन िकंवा सेवेबĥल वाढलेली जागłकता. संभाÓय úाहकांना िनयाªतकाची आठवण येÁयापूवê िकती तरी वेळा िनयाªतकाचा Óयवसाय Âयां¸या समोर येईल आिण जािहरात मोिहमा िनयाªतकाला हे साÅय करÁयात मदत करतात. िवपणक अनेकदा सशुÐक जािहरातéचा वापर केवळ अिधक लोकांसमोर येÁयासाठीच करत नाहीत तर Âयाच लोकांसमोर अनेक वेळा येÁयासाठी करतात. मदत करतेची जािहरात यापूवê कोणी पािहली आहे हे िनधाªåरत करÁयासाठी अनेक िडिजटल मंच "कुकìज" नावाचा मागाडया(Tracker) वापरतात. अशा ÿकारची मािहती अनेक Óयवसाियकांना समान दशªकांना पुÆहा लिàयत करÁयात मदत करते. या सतत¸या पोहोचामुळे, िनयाªतक Âया¸या लिàयत बाजारपेठेत सुÿिसĦ होऊ शकतो. २. úाहकांना िशि±त करणे फĉ जागłकता िनमाªण करÁयापलीकडे, जािहराती úाहकांना िनयाªतकाची उÂपादने िकंवा सेवा कशी मदत करतात आिण Óयापार नाव / मुþा कशासाठी आहे याबĥल िशि±त करÁयात मदत करते. कंपनी¸या मूलभूत उĥेशापासून ते िनयाªतक जे काही िवकतो, Âया¸या मूÐयापय«त ÿÂयेक गोĶीबĥल सखोल समज िनमाªण करÁयासाठी जािहरात मोिहमांचा वापर कł शकतो. जसजशी लि±त बाजारपेठ िनयाªतका¸या Óयवसायािवषयी जाÖतीत जाÖत जाणून घेईल, तसतसे िनयाªतका¸या Óयापार मुþसोबत Âयाचे संबंध अिधक घĘ होत जातील. हे िनयाªतकाला िवøì¸या एक पाऊल जवळ घेऊन जाईल आिण Âया¸या úाहकांमÅये िवĵास आिण िनķा िनमाªण करÁयात मदत होईल. िनयाªतक Âया¸या Óयवसायाशी संबंिधत िवषयांबĥल úाहकांना िशि±त करÁयासाठी जािहरात मोिहमा देखील वापł शकतो. उदाहरणाथª, नळकारागीर (Èलंबर) िवपणन मोहीम समाज माÅयमांवर जािहरात चालवू शकते ºयामÅये शौचालय गितरोधाचे िनराकरण करÁयासाठीचा साधा उपाय ŀक मािहती¸या Öवłपात समािवĶ असू शकतो. असे केÐयाने, एक उīोग त² Ìहणून िनयाªतकाची ŀÔयमानता वाढवू शकतो तसेच úाहकांना Âया¸या Óयापार नाव / मुþा बĥल अिधक जाणून घेÁयासाठी ÿवृ° कł शकतो. ३ . िनयाªतकाची ÿितķा वाढवणे जािहरात िनयाªतकाला Âया¸या छोट्याÔया Óयवसायाची ÿितķा वाढिवÁयास स±म करते. ऑफलाइन आिण ऑनलाइन दोÆही जािहराती Âया¸या महßवा¸या संदेशांना बळ देऊ शकतात— जे Âया¸या लि±त úाहकांनी ŀढतेने úहण केले पािहजेत असे Âयाला वाटते —आिण Âया¸या कंपनीचे चांगले पैलू अधोरेिखत कł शकतात. munotes.in

Page 63

िनयाªत िवतरण
आिण ÿोÂसाहन – ३
63 आवडीची भावना िनमाªण करणाö या जािहरातéचा िवøì वाढीवर िनिIJत ÿभाव पडतो , Âयामुळे जािहरातéचा बोध /समज ÿभािवत होऊ शकतो. उदाहरणाथª, जर िनयाªतकाचा Óयवसाय एखाīा नकाराÂमक ÿिसĦीमुळे ÿभावीत झाला असेल, तर Âया¸या Óयवसायाचा सकाराÂमक भाग अधोरेिखत करणारी जािहरात चालवÐयाने संभाÓय úाहकांना अवांिछत ल±ापासून दूर नेले जाऊ शकते. ४. नवीन úाहक िमळवणे Óयवसाय वाढीसाठी नवीन úाहक िमळवणे आवÔयक आहे. जािहरात महßवाची आहे कारण ती थेट आवाहनाĬारे लिàयत úाहकांमधील अिधक लोकांपय«त पोहोचÁयास मदत कł शकते. ऑनलाइन जािहराती— समाज माÅयम जािहराती, ककªश जािहराती आिण इतरांसह—आजकाल úाहक संपादनासाठी िवशेषतः महßवपूणª आहेत. ऑनलाइन जािहरातéĬारे, िनयाªतकाला मुिþत जािहराती िकंवा दूरिचýवाणी सार´या पारंपाåरक जािहरात माÅयमांÿमाणे मोठ्या úाहकांना आकिषªत करÁयाची गरज नाही. िडिजटल जािहराती िनयाªतकाला Âयाचा अचूक लिàयत लोकसं´या गट, मु´य ÖवारÖय आिण बरेच काही जुळणाö या लोकांपय«त पोहोचÁयाची परवानगी देतात. िनयाªतक Âया¸या लि±त बाजारा¸या अितशय िविशĶ्य अशा अंशापय«त पोहोचतो-अिजबातच ÖवारÖय नसलेÐयांवर पैसे वाया न घालवता-गुंतवणुकìवर अिधक चांगला परतावा िमळवÁयासाठी जाÖत लिàयत संदेश पाठवू शकतो. यामुळे, जािहराती हा Âया¸या Óयापार नावासाठी संभाÓय úाहक िमळवÁयाचा आिण नवीन úाहकांना łपांतåरत करÁयाचा सवाªत िकफायतशीर मागा«पैकì एक असू शकतो. ५ . सÅयाचे úाहक राखून ठेवणे úाहक िटकवणे हा Óयवसाय वाढीचा पाया आहे . कुठÐयाही Óयवसायाला िनķावंत, परत-परत येणारे úाहक हवे असतात—हे असे लोक असतात ºयांना Óयवसायाची Óयापार मुþा आवडते, जे Âयां¸या तŌडी शÊदांĬारे Óयापार मुþा दुसöयांना सुचवतात, आिण Óयवसाया¸या उÂपादनावर िकंवा सेवेवर जाÖत पैसे खचª करतात . ÿभावी जािहरात मोिहमा लि±त úाहकांचे ल± Óयापार मुþेकडे वळवून Óयवसायाची पुनरावृ°ी करतात. लिàयत úाहकांना पुनलªिàयत करÁयासाठी जािहरात मोिहमांचा वापर कł शकतो, ºयात úाहक आधारामÅये आधीपासूनच समािवĶ असलेÐया लोकांचा समावेश असू शकतो. Óयावसाियक जसजशी Âयां¸या खरेदीदारांना Âयां¸या Óयापार मुþेची सतत आठवण कłन देतात- तसतशी नवीन उÂपादने िकंवा िनķावंत úाहकांसाठी असणाöया सवलती¸या िकमतéबĥल Âयां¸यात आवड िनमाªण करता येते – Âयामुळे Âयांना Óयवसायाशी जोडलेले असÐयासारखे वाटेल आिण ÿितÖपÅया«कडे वळÁयाऐवजी ते Âयां¸या आवडÂया Óयापार मुþेकडून खरेदी करतील. munotes.in

Page 64

िनयाªत िवपणन II
64 ६. Öपध¥¸या पुढे राहणे Óयवसाय कुठÐयाही Öवłपाचा असो, Öपधाª ही असतेच. Âयाच Âयाच úाहकांचे ल± वेधून घेणाöया Óयापार मुþा नेहमीच असतील. ÿितÖपÅयाªबĥल मािहती नसली तरीही, ते अÊज डॉलसª¸या जािहरात उīोगात योगदान देणाöया अनेक Óयापार नावांमÅये ते आहेत ही चांगली संधी आहे. या अथाªने जािहरात महßवाची आहे कारण ती ÿÂयेकजण करत आहे एखादा Óयवसाय Óयापार नाव / मुþा लोकां¸या मनात अúÖथानी ठेवÁयासाठी जािहराती वापरत नसÐयास, Âयाचे ÿितÖपधê आनंदाने या संधीचा फायदा कłन घेऊ शकतात. आिण ही पåरिÖथती खूप वेळ रािहÐयास तो Óयवसाय úाहका¸या मनातील आपले Öथान गमावू शकतो Öपध¥¸या पुढे राहणे—िवशेषत: संतृĮ उīोगांमÅये— Ìहणजे सतत ÿकाश झोतात असणे. नैसिगªक रीÂया िकंवा तŌडी शÊदाĬारे िमळवलेÐया आवा³याबाहेर, जािहराती Óयवसायाला ते साÅय करÁयात मदत कł शकतात. ७. िवøì करणे "जािहरात महßवाची का आहे?" या ÿijाचे उ°र देताना िवøìवरील ित¸या पåरणामांचा उÐलेख न करणे चूक ठरेल. लहान Óयवसायांना जगÁयासाठी आिण भरभराटीसाठी आवÔयक असलेले पैसे कमवÁयात मदत करÁयासाठी जािहराती ही शिĉशाली साधने आहेत. जािहरात मोिहमा ÿÂय± िवøìवर ÿभाव टाकू शकतात, अिधक úाहकांना थेट Óयवसायां¸या दुकाने, संकेतÖथळे आिण अगदी ईकॉमसª Óयापार नाव / मुþा चालवÐयास िविशĶ उÂपादन पृķांवर आणू शकतात. केवळ िडिजटल शोध जािहराती Óयवसायांना केलेÐया सरासरी खचाª¸या ÿित डॉलर सुमारे $११ परत िमळिवÁयात मदत करतात. कोणÂयाही माÅयमा¸या जािहराती Óयवसायांना उÂपादने आिण सेवांची पूरक िवøì (Cross-Sale) करÁयास मदत कł शकतात, ºयामुळे ÿÂयेक úाहका¸या वैयिĉक खरेदीचे मूÐय वाढते. अनेक िडिजटल जािहरात पयाªय Óयवसायांना Öवतःचे अंदाजपýक Öथािपत करÁयात मदत करतात आिण जेÓहा Âयांना ि³लक िमळतात तेÓहाच पैसे देतात, जसे कì पे-ÿित-ि³लक (PPC) पयाªय. जािहरातीमुळे Óयवसायांना गुंतवणुकìवर उ¸च परतावा ÿाĮ करÁयात मदत होते, Âयां¸याकडे अितåरĉ महसूल असेल जो ते जािहरात आिण वाढी¸या सतत चøासाठी Âयां¸या Óयवसायात पुÆहा गुंतवू शकतात. munotes.in

Page 65

िनयाªत िवतरण
आिण ÿोÂसाहन – ३
65 ६.६ सारांश • िनयाªत िवपणनासाठी ÿसार महßवाचा आहे • देशांतगªत आिण परदेशी बाजारपेठांमÅये िवøì ÿोÂसाहन तंýाचा मोठ्या ÿमाणावर वापर केला जातो. • वैयिĉक िवøì Ìहणजे एक िकंवा अिधक संभाÓय खरेदीदार/वापरकÂया«शी समोरासमोर संवाद साधणे आिण खरेदीदारावर ÿभाव टाकणे. • वैयिĉक िवøì दुतफाª संवाद आहे. • जािहरात िनयाªतकाला Âया¸या छोट्याÔया Óयवसायाची ÿितķा वाढिवÁयास स±म करते. • úाहक िटकवणे हा Óयवसाय वाढीचा पाया आहे. ६.७ ÖवाÅयाय अ) वणªनाÂमक ÿij: संि±Į उ°रे: १. úाहकांना कसे िशि±त करावे? २. िनयाªत िवपणनासाठी िवøì महßवाची आहे का? ३. भारतीय Óयापार संवधªन संÖथा (ITPO) Ìहणजे काय? ४. 'वैयिĉक िवøì' थोड³यात ÖपĶ करा. ५. úाहकांमÅये जागłकता कशी िनमाªण करावी ? दीघō°रे: १. Óयापार मेळाÓया¸या ÿाथिमक उĥेशाची चचाª करा . २. Óयापार मेळाÓयाचे महßव ÖपĶ करा. ३. वैयिĉक िवøìचे फायदे ÖपĶ करा. ४. िनयाªत िवपणनात जािहरातीसाठी कोणÂया गोĶी आवÔयक आहेत ? ५ . Óयापार मेळावे खरोखर उपयुĉ आहेत असे तुÌहाला वाटते का? चचाª करा. munotes.in

Page 66

िनयाªत िवपणन II
66 ब). एकािधक िनवडी ÿij: १. िनयाªतकाने परदेशी िवøì कमªचाö यांना …………….. ÿदान करावी जी ते Âयां¸या मु´य कायाªलयात ठेवू शकतील आिण संभाÓय úाहकांना दाखवÁयासाठी घेऊन जातील. अ) िवøì ÿिश±ण ब) सहकारी जािहरात क) Öथान शुÐक (Slotting Fees) ड) ÿाÂयि±क नमुना/ ÿितकृती २. …………………. दुतफाª संवाद आहे . अ) गट िवøì ब) वैयिĉक िवøì क) ऑनलाइन िवøì ड) उÂपादन िवøì ३. ………….. मÅये ÿोÂसाहन समािवĶ असते जे पुनरावृ°ी केलेÐया खरेदीचे ब±ीस Ìहणून देतात. अ) Öथान शुÐक (Slotting Fees) ब) ÿाÂयि±क नमुना/ ÿितकृती क) िनķा कायªøम ड) बंध Öवłपात िवøì संवधªन ४. …………… अनेकदा उÂपादक िकंवा िनयाªतदाराकडून िकरकोळ िवøेÂयाला फडताळ िकंवा ÿदशªनाची जागा िमळवÁयासाठी िदला जातो. अ) Óयवसायािभमुख जािहरात ब) ÿोÂसाहन भ°ा क) सहकारी जािहरात ड) िवøì ÿिश±ण ५ . …………… िनयाªतदारांनी Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांमÅये भाग घेतला पािहजे . अ) ÿÂय± ब) परदेशी क) भारतीय ड) घरगुती उ°रे : १- ड),२- ब),३- ब),४- ब),५ -क) क). åरकाÌया जागा भरा: १. ………. हे तंý देशांतगªत आिण परदेशी बाजारपेठांमÅये मोठ्या ÿमाणावर वापरले जाते. २. ……………… Ìहणजे अशी जागा िजथे उÂपादक आिण िवतरक Âयां¸या वÖतू िकंवा सेवा ÿदशªनात ठेवतात. ३. ……………………… हा úाहकांशी संवाद साधÁयाचा सवō°म मागª आहे ४ . …………. Ìहणजे úाहकांना उÂपादन खरेदी करÁयास ÿोÂसािहत करÁयासाठी अÐपकालीन िकंमतीतील कपात होय. ५. . ………... िवपणनासाठी ÿसार अÂयावÔयक आहे . munotes.in

Page 67

िनयाªत िवतरण
आिण ÿोÂसाहन – ३
67 उ°रे : १. िवøì ÿोÂसाहन २. Óयापार मेळावे आिण ÿदशªने ३. जािहरात ४. िकंमत ÿोÂसाहन ५ . िनयाªत ड). खालील वा³य चूक िकंवा बरोबर आहे का ते सांगा: १. भारतीय िनयाªतदारांचा एक मोठा गट ÿसाराला फारसे महßव देत नाही. २. भारतीय Óयापार संवधªन संÖथा (ITPO) भारत आिण परदेशात Óयापार मेळा आिण ÿदशªने आयोिजत करÁयासाठी भारत सरकारची ÿिसĦी शाखा Ìहणून काम करते. ३. िशĶमंडळ आमंिýत करणे हे आयात आिण िनयाªत Óयापारावरील मािहतीचा सवō°म ľोत मानला जातो. ४. वैयिĉक िवøì योजनेनुसार िवøेता Âयाचा ŀिĶकोन िकंवा िवøì सादरीकरण समायोिजत कł शकतो . ५ . सवª उÂपादने नमुÆयासाठी योµय असतात. उ°रे : बरोबर - १ आिण २ चूक -३, ४ आिण ५ ६.८ संदभª • ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एमआय महाजन, Öनो Óहाइट पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६ वी आवृ°ी, • इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल., ६वी आवृ°ी • ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल, Æयू एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६ / पुनमुªþण जानेवारी २०१६ • इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग हाऊस, २० वा • आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª , स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस) • एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL I आिण II munotes.in

Page 68

िनयाªत िवपणन II
68 • इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर, अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६ • इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५ वी एिडशन, थॉमसन लिन«ग, २००८. • Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७ • पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली • पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग -, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली  munotes.in

Page 69

69 ७ िनयाªत िव°पुरवठा - १ ÿकरण संरचना ७.० उिĥĶे ७.१ ÿÖतावना ७.२ िनयाªत िवपणनासाठी भरणा/ÿदान (PAYMENT) पĦती ७.३ पतपýाची कायªपĦती ७.४ ÿित Óयापाराचे (COUNTER TRADE) ÿकार आिण फायदे ७.५ सारांश ७.६ ÖवाÅयाय ७.७ संदभª ७.० उिĥĶे • िनयाªत िवपणनासाठी भरणा/ÿदान (PAYMENT) पĦतéवर चचाª करणे. • पतपýाची कायªपĦती समजून घेणे. • ÿित Óयापाराचे (COUNTER TRADE) ÿकार आिण फायदे यांवर चचाª करणे ७.१ ÿÖतावना िनयाªत Óयापारात, िविवध भरणा पĦती आहेत. परकìय Óयापार Óयवहारातील प± देयकाचा ÿकार आिण पĦत यावर िनणªय घेतात. या बाबतीत बँका सवाªत महÂवाची भूिमका िनभावतात. िवøेÂयाने हे सुिनिIJत केले पािहजे कì माल पाठवÐयापासून १८० िदवसां¸या आत िवøìची र³कम Âया¸या खाÂयात जमा झाली आहे. जेÓहा पारंपाåरक भरणा /ÿदान पĦती ि³लĶ असतात िकंवा अिÖतßवात नसतात तेÓहा ÿित Óयापार ही आंतरराÕůीय िवøìची रचना करÁयाची एक पयाªयी पĦत आहे. वÖतुिविनमय हा ÿित Óयापाराचा सवाªत सवªसामाÆय ÿकार आहे. ७.२ िनयाªत िवपणनासाठी भरणा/ÿदान (PAYMENT) पĦती िनयाªतीचा भरणा सुरि±त करÁया¸या अनेक पĦती आहेत, Âयांपैकì काहéची पुढे चचाª केलेली आहे : खुले खाते(Create An Account) खुÐया खाÂयासाठी Óयापारी पत(Trade Credit) ही दुसरी सं²ा आहे. या पĦतीनुसार, िवøेता आिण खरेदीदार कजाª¸या अटी आिण थिकत रकमेवरील Óयाजदरावर सहमत munotes.in

Page 70

िनयाªत िवपणन II
70 असतात. िवøेता ही सुिवधा Âया¸या परदेशी खरेदीदाराला तेÓहाच देतो जेÓहा Âयाला Âया¸या वचनबĦतेचा आदर करÁयासाठी खरेदीदारा¸या ÿामािणकपणावर िवĵास असतो. या पĦतीचा एक फायदा असा आहे कì ते िवपý/हòंडी वटवÁया¸या (Discounting of Bills) ओ»यातून िवøेÂयाला मोकळे करते. तथािप, ते तेÓहाच वापरले जाऊ शकते जेÓहा प± िकमान अंशतः िहशेबपूतê करता येईल. आगाऊ भरणा खरेदीदाराने आगाऊ भरणा अंतगªत आगाऊ ÿदान करणे अपेि±त आहे. हा भरणा करÁयासाठी कालमयाªिदत ÿिवदा िदÐयास, पैसे न िमळÁयाचा धोका नाही. जेÓहा खरेदीदारावर पूणªपणे िनयाªतदाराचे वचªÖव असते आिण खरेदीदार वÖतू िमळिवÁयासाठी उÂसुक असतो तेÓहा ही पĦत ÿभावी असू शकते. िवशेषतः जेÓहा उÂपािदत वÖतू खरेदीदारा¸या वैिशĶ्यांनुसार असतात, तेÓहा िनयाªतदाराने माला¸या िकंमती¸या ठरािवक ट³केवारीची आगाऊ मागणी करÁयाची पĦत आहे. पाठवलेÐया िनयाªत मालानुसार ÿदान (Payment against Shipment on Consignment) िनयाªतदार मालकì ह³क हÖतांतåरत न करता परदेशात माल घेणाöयाला (Consignee) िकंवा ÿितिनधी/दलालास देतो. परदेशात माल घेणाöयाने अंितमतः तृतीय प±ांना माल िवकÐया नंतरच ÿदान केले जाते. माल घेणाöयाला देÁयात येणारी दलाली, तसेच इतर शुÐक यामुळे ही पĦत महाग आहे आिण ती जोखमीचीही आहे. जर माल िवकला गेला नसेल, तर माल घेणारा Âयांना परत कł शकतो आिण वेळेवर थकबाकì देÁयात देखील अयशÖवी होऊ शकतो. अंितम िकंमत देखील अिनिIJत असते कारण ती खरेदीदारा¸या देशातील बाजार पåरिÖथतीनुसार िनधाªåरत केली जाते . तथािप, या पĦतीमुळे खरेदीदारास फायदा होतो कारण खरेदीदार खरेदी करÁयापूवê मालाची तपासणी कł शकतो आिण खरेदीदार गुणव°ेवर समाधानी असÐयास िवøेÂयाला जाÖत िकंमत िमळू शकते. भारतात, माल पाठवÁ यासाठी भारतीय åरजÓहª बॅंके¸या िविनमय िनयंýण िवभागाची पूवªपरवानगी आवÔयक असते. कागदोपýी देयक (Documentary Bill) जेÓहा वÖतूं¸या मालकì ह³कांशी संबंिधत कागदपýे िवदेशी िविनमय िवपýासह पाठिवली जातात, तेÓहा Âयास कागदोपýी देयक (Documentary Bill) Ìहणून संबोधले जाते. दÖतऐवजा¸या आधारावर ÿदान(Payment Against Documents) आिण पैसे Öवीकाłन कागदपýे/ दÖतऐवज देणे (Documents Against Acceptance) हे दोन ÿकार आहेत . munotes.in

Page 71

िनयाªत िव°पुरवठा - १
71 • दÖतऐवजा¸या आधारावर ÿदान(Payment Against Documents) भरणा /ÿदान ¸या बदÐयात दÖतऐवज आयातदारास सोडले जातात; ही पĦत असे दशªवते कì देयक ŀÔय आराखड्याĬारे केले जाते. जर देय देÁयास िवलंब होत असेल तर, माल ठेवÁयासाठी ÓयवÖथा करणे आवÔयक आहे. • पैसे Öवीकाłन दÖतऐवज देणे (Documents Against Acceptance) दÖतऐवज वेळे¸या आराखड्या¸या Öवीकृती¸या बदÐयात सोडले जातात, Ìहणजे ९० िदवसां¸या ठरािवक कालावधीसाठी पत िदली जाते. तथािप, िनयाªतदाराला वेळेवर देयक ÿदान करेपय«तची ÿती±ा करावी लागत नाही कारण तो वाटाघाटी करणाö या बँकेसोबत देयकात सूट देऊ शकतो (discount the bill) आिण माल पाठवÐयानंतर लगेचच िनधी िमळवू शकतो. पतपý ( Letter Of Credit) जेÓहा िनयाªतदार आयातदारा¸या नावाने िविनमय िवपý देतो, तेÓहा तो आयातदाराने कराराचा भंग करÁयाचा धोका पÂकरतो. िनयाªतदारासाठी, कजª समेटाची एक उ°म पĦत अशी आहे कì जर Âयाने करारानुसार मालाची िनयाªत केली आिण Âया पåरणामाचा पुरावा सादर केला तर, Âयाला कुठलीही कसूर न होता भरणा /ÿदान िमळेल. पतपý हे आयातदारा¸या बँकेने, िनयाªतदाराने कागदपýांचा संबंिधत संच सादर केÐयास Âयाला भरणा करÁयासाठी वाटाघाटी करणाöया बँकेस जारी केलेली अिधकृत मंजुरी आहे. पतपýाची Óया´या :" हे आयातदारा¸या बँकेने िदलेले हमीपý आहे कì जर आवÔयक दÖतऐवज बँकेला पतपýा¸या वैधते¸या कालावधीत सादर केले गेले तर िनयाªतदाराला पैसे िदले जातील." ७.३ पतपýाची कायªपĦती अिलकड¸या वषा«त, पतपý सवाªत लोकिÿय झाले आहे. कारण इतर भरणा /ÿदान पĦतéपे±ा ते अिधक सुरि±त आहे. पतपý हे आयातदारा¸या बँकेने, िनयाªतदाराने कागदपýांचा संबंिधत संच सादर केÐयास Âयाला भरणा करÁयासाठी वाटाघाटी करणाöया बँकेस जारी केलेली अिधकृत मंजुरी आहे. पतपýासाठी खालील पायöयांचा समावेश आहे. िनयाªतदाराची िवनंती: िनयाªतदार िवनंती करतो कì आयातदाराने Âया¸या नावे पतपý जारी करावे. परदेशी Óयापारात, पतपý हा ÿदान करÁयासाठीचा सवाªत सुरि±त ÿकार आहे. munotes.in

Page 72

िनयाªत िवपणन II
72 आयातदारा¸या बँकेला िवनंती आयातदार Âया¸या बँकेला पतपý काढÁयास सांगतो. तो एकतर पतपýा¸या िकंमती एवढी र³कम बँकेत आगाऊ भł शकतो िकंवा बँकेला Âया¸या चालू खाÂयातून र³कम वळती करÁयास सांगू शकतो. पतपý जारी करणे जारी करणारी बँक पतपý जारी करते आिण ते पý Âयां¸या ÿितिनधी बँकेकडे पाठवते कì लाभाÃयाªला पतपý उघडले गेले आहे हे सूिचत करावे. लाभाÃयाªने िवनंती केÐयास, जारी करणारी बँक िवनंती कł शकते कì सÐला देणाöया बँकेने पतपýामÅये Âयाचे पुĶीकरण समािवĶ करावे. पतपýाची पावती िनयाªतदाराला पतपýाचा ताबा िमळतो. Âयाने पतपýाची पुĶी केली आहे याची खाýी करावी. मालाची िनयाªत िनयाªतदार नंतर मालाचा पुरवठा करतो आिण कागदपýांचा संपूणª संच, आराखड्यासह, वाटाघाटी करणाö या बँकेकडे सादर करतो. कागदपýांची छाननी नंतर वाटाघाटी करणारी बँक कागदपýांची तपासणी करते आिण ते ÓयविÖथत असÐयास, िनयाªतदाराला पैसे देते. १. भरÁयाचा परतावा करणे पतपý जरी करणारी बँक (जी र³कम िनयाªतदारास ÿदान केली आहे) ितचा परतावा वाटाघाटी करणाöया बँकेस करते. २. आयतदारास कागदपý सुपूदª करणे Âया बदÐयात, जारी करणारी बँक ले आयातदाराला देते आिण संबंिधत रकमेसाठी Âया¸या खाÂयातून डेिबट करते. ७.४ ÿित Óयापाराचे (COUNTER TRADE) ÿकार आिण फायदे एकूण जागितक Óयापारात ÿित Óयापाराचा वाटा ५ ते ३०% असा आहे. १९८० ¸या दशकात, ÿित Óयापार अÂयंत सामाÆय झाले. कदािचत सवाªत महÂवाचे योगदान देणारे घटक Ìहणजे सवाªत कमी िवकिसत देशांची (LDCs -Least Developed Countries) बँक कजाªĬारे Âयां¸या आयात गरजा पूणª करÁयाची ±मता कमी होत आहे. munotes.in

Page 73

िनयाªत िव°पुरवठा - १
73 Óयापारा¸या सवाªत जुÆया ÿकारांपैकì एक, ÿित Óयापार, वÖतू आिण सेवांसाठी रोख रकमेिशवाय इतर गोĶéसह देय देÁयाचा सरकारी आदेश आहे. ही एक ÿथा आहे ºयासाठी िवøेÂयाने करारानुसार बदली करणे आिण काही Óयावसाियक उपøम हाती घेणे आवÔयक आहे जे खरेदीदारास िवøìची अट Ìहणून भरपाई आिण फायदा देतात. थोड³यात, मालासाठी वÖतूंचा Óयवहार हा ÿित Óयापाराचा एक ÿकार आहे. आिथªक Óयापारा¸या िवपरीत, पुरवठादारांना Âयां¸या Öवत: ¸या वापरासाठी िकंवा पुनिवªøìसाठी úाहकांकडून उÂपादने Öवीकारणे आवÔयक आहे. बö याच ÿकरणांमÅये, असे अनेक सौदे आहेत जे वेगळे पण संबंिधत आहेत आिण एक करार या िभÆन Óयवहारांना जोडतो. ÿित ÓयापारामÅये अनेक उÂपादनांचा समावेश असू शकतो जे अनेक देशांचा समावेश करताना वेळेनुसार वेगवेगÑया िठकाणी िफरतात. आिथªक ÿदान करारामÅये समािवĶ केली जाऊ शकतात िकंवा नसू शकतात. ÿित Óयापाराचे अनेक ÿकार आहेत, ºयात वÖतु िविनमय (Barter), ÿित खरेदी(counter purchase), नुकसानभरपाई Óयापार(compensation trade), कलाटणी/Öथानांतर Óयापार (switch trading), ÿितłप/भरपाई आिण समाशोधन करारांचा (offsets and clearing agreements) समावेश आहे. १. वÖतुिविनमय (Barter ) ÿित Óयापारा¸या अनेक ÿकारांपैकì सवाªत सोपा Ìहणजे वÖतुिविनमय, जो समान मूÐया¸या (Ìहणजे एक उÂपादन दुसö यासाठी) एकाच वेळी थेट आिण एकाच वेळी होणारी देवाणघेवाण आहे. देवाणघेवाणीचे माÅयम Ìहणून पैसे काढून टाकून, वÖतुिविनमय रोखीने अडचणीत असलेÐया देशांना खरेदी आिण िवøì करÁयास अनुमती देते. कोणÂयाही ÿित ÓयापारामÅये िकंमत िवचारात घेणे आवÔयक असले तरी, वÖतुिविनमया¸या बाबतीत, िकंमत केवळ उ°म ÿकारे िनिहत असते. २. ÿित खरेदी (समांतर वÖतुिविनमय) जेÓहा दोन करार िकंवा समांतर रोख िवøì करारांचा संच असतो, ÿÂयेक करार रोखीने ÿदान केला जातो, तेÓहा ÿित खरेदी होते. वÖतुिविनमया¸या िवपरीत, जो िनिहत िविनमय िकंमतीसह एकल Óयवहार आहे; ÿित खरेदीमÅये दोन िभÆन Óयवहार असतात, ÿÂयेकाचे Öवतःचे रोख मूÐय असते. एक पुरवठादार एक िनिIJत िकंमतीला सुिवधा िकंवा उÂपादन िवकतो आिण ÿारंिभक खरेदीदाराची िकंमत भरपाई करÁयासाठी असंबंिधत िकंवा पåरणाम नसलेÐया उÂपादनांची मागणी करतो. पåरणामी, खरेदीदार रोखीने पैसे देतो, तर पुरवठादार िविशĶ उÂपादने िविशĶ कालावधीत खरेदी करÁयास सहमती देतो . munotes.in

Page 74

िनयाªत िवपणन II
74 ३. नुकसानभरपाई Óयापार (Compensation Trade) (पुनखªरेदी- Buyback) नुकसानभरपाई Óयापारासाठी कंपनीने यंýसामúी, कारखाने िकंवा तंý²ान ÿदान करणे आिण ठरािवक कालावधीत या मिशनरीपासून तयार केलेली उÂपादने खरेदी करणे आवÔयक आहे. ÿित खरेदी¸या उलट, ºयामÅये दोन असंबंिधत उÂपादनांचा समावेश असतो, नुकसानभरपाई¸या Óयापारातील दोन करार अितशय जवळून संबंिधत आहेत. पुरवठादार वनÖपती िकंवा उपकरणां¸या िवøìसाठी Öवतंý करारांतगªत अनेक वषा«साठी कंपनी¸या उÂपादनाचा एक भाग खरेदी करÁयास सहमती देतो. ४. कलाटणी/Öथानांतर Óयापार (switch trading ) कलाटणी/Öथानांतर Óयापारासाठी िĬप±ीय Óयापार करारापे±ा िýप±ीय Óयापार करार आवÔयक असतो. जेÓहा खरेदी करणाö या देशातून, संपूणª िकंवा अंशतः, सहज वापरÁयायोµय िकंवा िवøìयोµय नसतात, तेÓहा मालाची िवÐहेवाट लावÁयासाठी तृतीय प± आणणे आवÔयक असू शकते. तृतीय प± अवांिछत Óयापारासाठी रोखीने ल±णीय सवलत देतो. ५. ÿितłप/भरपाई करार (offsets agreements) Âयाची उÂपादने Öथािनक पातळीवर िवकÁया¸या अिधकारा¸या बदÐयात, परदेशी पुरवठादाराने उÂपादन Öथािनक पातळीवर तयार करणे/एकý करणे आिण/िकंवा Öथािनक घटक खरेदी करणे आवÔयक आहे. ÿÂय±ात, पुरवठादाराला अशा िठकाणी उÂपादन करÁयास भाग पाडले जाते जे आिथªकŀĶ्या फायदेशीर नसू शकते. िवमाने आिण लÕकरी उपकरणे खरेदी करताना ÿितłप/भरपाई वारंवार आढळतात. एका अËयासानुसार, मÅयपूव¥सोबत ÿित Óयापार करणाöया अÅयाªहóन अिधक कंपÆया संर±ण उīोगात होÂया, ºयामÅये ÿितłप/भरपाई हा ÿित Óयापाराचा सवाªत सामाÆय ÿकार आहे. या कंपÆयांचा असा िवĵास होता कì या बाजारामÅये ÿवेश करÁयासाठी ÿित Óयापार हा एक आवÔयक घटक आहे. ६. समाशोधन करार (clearing agreements ) समाशोधन करार Ìहणजे समाशोधन खाते वÖतुिविनमय करार ºयासाठी चलन Óयवहाराची आवÔयकता नसते. या ÿकरणातील Óयापार दोन देशां¸या मÅयवतê बँकांमÅये Öथािपत पत मयाªदे(Line of Credit) सह सतत चालू असतो आिण दोन सरकारांमधील उÂपादनांची देवाणघेवाण सहमतीनुसार, अपåरवतªनीय समाशोधन खाÂयांमÅये सारणीबĦ िकंवा मोजमाप केलेÐया मूÐय िकंवा Óयापाराची माýा ÿाĮ करÁयासाठी केली जाते. munotes.in

Page 75

िनयाªत िव°पुरवठा - १
75 ÿित Óयापाराचे फायदे:Âया¸या जिटलतेची पवाª न करता, कंपÆया वाढीचे धोरण Ìहणून ÿित Óयापार वापरणे सुł ठेवतात कारण तो: • कठीण बाजारपेठेत ÿवेश करÁयास अनुमती देतोते. • कंपनीचा सामाÆयतः Óयवसाय नसलेÐया भागात कंपनीची िवøì वाढवतो. • पत समÖयांवर मात करतो. • अÿचिलत िकंवा अितåरĉ उÂपादनांची िवÐहेवाट लावÁयासाठी परवानगी देतो. • ÿितÖपÅया«पे±ा तुलनेने जाÖत नफा िमळवते िमळवतो . ७.५ सारांश • िनयाªतदार मालकì ह³क हÖतांतåरत न करता परदेशात माल घेणाöयाला (CONSIGNEE) िकंवा ÿितिनधी/दलालास देतो. • कागदोपýी देयकाचे दÖतऐवजा¸या आधारावर ÿदान(Payment Against Documents) आिण पैसे Öवीकाłन दÖतऐवज देणे (Documents Against Acceptance) हे दोन ÿकार आहेत • पतपý हे आयातदारा¸या बँकेने, िनयाªतदाराने कागदपýांचा संबंिधत संच सादर केÐयास Âयाला भरणा करÁयासाठी वाटाघाटी करणाöया बँकेस जारी केलेली अिधकृत मंजुरी आहे. • नुकसानभरपाई Óयापारासाठी कंपनीने यंýसामúी, कारखाने िकंवा तंý²ान ÿदान करणे आिण ठरािवक कालावधीत या मिशनरीपासून तयार केलेली उÂपादने खरेदी करणे आवÔयक आहे. • ÿित खरेदीमÅये दोन िभÆन Óयवहार असतात, ÿÂयेकाचे Öवतःचे रोख मूÐय असते. • ÿित Óयापारा¸या अनेक ÿकारांपैकì सवाªत सोपा Ìहणजे वÖतुिविनमय. • समाशोधन करार Ìहणजे समाशोधन खाते वÖतुिविनमय करार ºयासाठी चलन Óयवहाराची आवÔयकता नसते. ७.६ ÖवाÅयाय अ). वणªनाÂमक ÿij: संि±Į उ°रे: १. ÿित Óयापार (Countertrade)Ìहणजे काय? २. कागदोपýी देयक(Documentary Bill) ÖपĶ करा. munotes.in

Page 76

िनयाªत िवपणन II
76 ३. पुनखªरेदी (buyback) ÖपĶ करा. ४. समाशोधन करार थोड³यात ÖपĶ करा . ५ . ÿित Óयापाराचे फायदे ÖपĶ करा. दीघō°रे: १. िनयाªत िवपणनातील देयका¸या पĦती ÖपĶ करा. २. वÖतुिविनमय आिण समांतर वÖतुिविनमय यात काय फरक आहे? ३. पतपýाची कायªपĦती ÖपĶ करा. ४. ÿित Óयापाराचे ÿकार ÖपĶ करा. ५ . िनयाªत Óयापाराचे कायª काय आहे? ब). एकािधक िनवडी ÿij: १. ………………… Ìहणजे समाशोधन खाते वÖतुिविनमय करार ºयासाठी चलन Óयवहाराची आवÔयकता नसते. अ) कलाटणी/Öथानांतर Óयापार ब) नुकसानभरपाई Óयापार क) ÿितłप/भरपाई करार ड) समाशोधन करार २. LDCs Ìहणजे.................. अ) सवाªत कमी िवकिसत देश ब) Öतर िवकिसत देश क) जाÖत िवकिसत देश ड) भाषा िवकिसत देश ३ . ………. हे आयातदारा¸या बँकेने, िनयाªतदाराने कागदपýांचा संबंिधत संच सादर केÐयास Âयाला भरणा करÁयासाठी वाटाघाटी करणाöया बँकेस जारी केलेली अिधकृत मंजुरी आहे. अ) पतपý ब) ÿित Óयापार क) िनयाªत -पIJात ड) िनयाªत -पूवª ४. जेÓहा पारंपाåरक भरणा /ÿदान पĦती ि³लĶ असतात िकंवा अिÖतßवात नसतात तेÓहा ............. ही आंतरराÕůीय िवøìची रचना करÁयाची एक पयाªयी पĦत आहे. अ) पतपý ब) ÿित Óयापार क) िनयाªत -पIJात ड) िनयाªत -पूवª ५. ………... करÁयासाठी कालमयाªिदत ÿिवदा िदÐयास, पैसे न िमळÁयाचा धोका नाही. अ) पIJात भरणा ब) आगाऊ भरणा क) वतªमान भरणा ड) देयकाची ÿाĮी उ°रे : १- अ),२- अ),३- अ),४- ब),५ - ब) munotes.in

Page 77

िनयाªत िव°पुरवठा - १
77 क). åरकाÌया जागा भरा: १. खुÐया खाÂयासाठी ............ ही दुसरी सं²ा आहे. २. जेÓहा दोन करार िकंवा समांतर रोख िवøì करारांचा संच असतो, ÿÂयेक करार रोखीने ÿदान केला जातो, तेÓहा .............. होते. ३. …………. हा ÿित Óयापाराचा सवाªत सामाÆय ÿकार आहे ४……………… वÖतू आिण सेवांसाठी रोख रकमेिशवाय इतर गोĶéसह देय देÁयाचा सरकारी आदेश आहे. ५ . खरेदीदाराने ………….. अंतगªत आगाऊ ÿदान करणे अपेि±त आहे. उ°रे : १. Óयापारी पत(Trade Credit) २. ÿित खरेदी ३. वÖतुिविनमय ४. ÿित Óयापार ५ . आगाऊ भरणा ड). खालील वा³य चूक िकंवा बरोबर आहे का ते सांगा: १. कलाटणी/Öथानांतर Óयापारासाठी िĬप±ीय Óयापार करारापे±ा िýप±ीय Óयापार करार आवÔयक असतो. २. गैर-मौिþक देयके करारामÅये समािवĶ केली जाऊ शकतात िकंवा नसू शकतात. ३. ÿित Óयापारा¸या अनेक ÿकारांपैकì सवाªत सोपा Ìहणजे वÖतुिविनमय. ४. िनयाªतदार पतपýाचा ताबा िमळवतो. ५ . एकूण जागितक Óयापारात गैर- ÿित Óयापाराचा वाटा ५ ते ३०% असÐयाचा अंदाज आहे उ°रे : बरोबर- १, ३ आिण ४ चूक -२ आिण ५ ७.७ संदभª • ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एमआय महाजन, Öनो Óहाइट पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६ वी आवृ°ी, • इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल., ६वी आवृ°ी • ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल, Æयू एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६ / पुनमुªþण जानेवारी २०१६ munotes.in

Page 78

िनयाªत िवपणन II
78 • इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग हाऊस, २० वा • आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª , स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस) • एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL I आिण II • इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर, अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६ • इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५ वी एिडशन, थॉमसन लिन«ग, २००८. • Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७ • पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली • पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग -, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली  munotes.in

Page 79

79 ८ िनयाªत िव°पुरवठा - २ ÿकरण संरचना ८.० उिĥĶे ८.१ ÿÖतावना ८.२ िनयाªत -पूवª आिण िनयाªत -पIJात िव°पुरवठ्याची वैिशĶ्ये ८.३ िनयाªत िव°पुरवठा िमळवÁया¸या पĦती ८.४ िनयाªत -पूवª आिण िनयाªत -पIJात िव°पुरवठ्यामधील फरक ८.५ सारांश ८.६ ÖवाÅयाय ८.७ संदभª ८.० उिĥĶे • िनयाªत -पूवª आिण िनयाªत -पIJात िव°पुरवठ्या¸या वैिशĶ्यांची चचाª करणे . • िनयाªत िव°पुरवठा िमळवÁया¸या पĦती ÖपĶ करणे. • िनयाªत -पूवª आिण िनयाªत -पIJात िव°पुरवठ्यामधील फरकाची łपरेषा ÖपĶ करणे. ८.१ ÿÖतावना िनयाªत िव°पुरवठा हा िनयाªत Óयापारासाठी िव°पुरवठा करÁयासाठी आिथªक गरजा आिण संÖथाÂमक चौकटीचा अËयास आहे, ºयामÅये िनयाªत पत संÖथा, परकìय चलन पåरणाम आिण िनयाªतीतून िमळणारे पैसे सुरि±त करÁया¸या पĦती समािवĶ आहेत. िनयाªत करणाö यांना अÐप-मुदतीचा, मÅयम-मुदतीचा आिण दीघª-मुदतीचा िव°पुरवठा हा िनयाªत करÁयात येणाöया मालाचा ÿकार आिण िव°संÖथांनी परदेशी खरेदीदारांना ÿÖतुत केलेÐया भरणा अटéवर आधाåरत असतो. भारतात, भारतीय लघुद्īोग िवकास बँक (Small Industries Development Bank of India -SIDBI) आिण भारतीय िनयाªत-आयात बँक(Export-Import Bank of India- EXIM Bank) यासार´या Óयावसाियक बँका ÿÂय± िनयाªत िव°पुरवठ्यात सहभागी आहेत. भारतीय åरझÓहª बँक अÿÂय±पणे िनयाªत िव°पुरवठ्याशी संबंिधत आहे कारण ती Óयापारी बँका आिण इतर िव°ीय संÖथांनी पालन करणे आवÔयक असलेÐया िनयाªत िव°िवषयक अटी व शतê िनयंिýत करणारे िनयम आिण िविनयम Öथािपत करते. भारतीय पत हमी महामंडळ मयाªिदत. (Export Credit Guarantee Corporation of India Ltd.-munotes.in

Page 80

िनयाªत िवपणन II

80 ECGC) देखील िनयाªत िव°पुरवठ्यामÅये सहभागी आहे. हे िनयाªतदारांना आयातदाराकडून पैसे न िमळÁया¸या जोखमीपासून संर±ण करते . िनयाªतदारास अÐप, मÅयम आिण दीघªकालीन िव°पुरवठा आवÔयक असू शकतो. "खेळÂया भांडवलाची (Working Capital) " आवÔयकता पूणª करÁयासाठी अÐपकालीन िव°पुरवठा आवÔयक आहे. खेळते भांडवल कंपनी¸या िनयिमत आिण आवतê गरजा पूणª करÁयासाठी वापरले जाते. Óयवसाया¸या िनयिमत आिण आवतê आिथªक गरजांमÅये क¸¸या मालाची खरेदी, वेतन आिण पगार आिण भाडे आिण जािहरातीसारखे खचª यांचा समावेश होतो. ८.२ िनयाªत -पूवª आिण िनयाªत -पIJात िव°पुरवठ्याची वैिशĶ्ये िनयाªत -पूवª िव°पुरवठ्याला बांधणी कजª असेही Ìहणतात. ही एखाīा बँक िकंवा िव°ीय संÖथेने िनयाªतदाराला िदलेली आगाऊ पतपुरवठा सुिवधा असते. भारतीय åरझÓहª बँकेने Âयाची, "माल खरेदी, ÿिøया, उÂपादन िकंवा संवेĶनसाठी िव°पुरवठा करÁयासाठी िनयाªतदाराला िदलेले कोणतेही कजª" अशी Óया´या केली आहे. थोड³यात ही, िनयाªतदाराला माल खरेदी, ÿिøया, संवेĶन आिण िनयाªत करÁयात मदत करÁयासाठी बँकेने िदलेली अंतåरम आगाऊ र³कम आहे. बांधणी कजª हे िनयाªतदाराला िदलेले खेळते भांडवल आहे. िनयाªत -पूवª िव°पुरवठ्याची वैिशĶ्ये िनयाªत -पूवª बांधणी कजाªची ठळक वैिशĶ्ये पुढीलÿमाणे आहेत- • पाýता- ºया िनयाªतदारांकडे परदेशी खरेदीदाराकडून िनयाªत मागणी िकंवा Âयां¸या नावावर पतपý आहे ते बांधणी कजाªसाठी पाý आहेत. अÿÂय± िनयाªतदार देखील बांधणी कजª िमळवू शकतो जर: अ) तो संबंिधत िनयाªत गृह िकंवा इतर संबंिधत प±ाकडून एक पý देतो; ºयामÅये असे नमूद केलेले असते िक, िनयाªतीचा काही भाग Âया¸या नावे देÁयात आला आहे. ब) िनयाªत घरे िकंवा इतर इ¸छुक प±ांनी देखील हे सांगावे कì Âयांना Âयासाठी बांधणी कजª नको आहे. • उĥेश- क¸चा माल आिण मजुरी यांसार´या िनयाªतीपूवê¸या खेळÂया भांडवला¸या गरजा पूणª करÁयासाठी िनयाªतदाराला बांधणी कजª िदले जाते . • कागदोपýी पुरावा- िनयाªतीसाठी अपåरवतªनीय पतपýाĬारे पुĶी केलेÐया मागणी¸या पुराÓया¸या बदÐयात िनयाªत -पूवª िव°पुरवठा ÿदान केला जातो. पतपýाĬारे पुĶी केलेला मागणी दÖतऐवज कजª देणाöया संÖथेकडे जमा करणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 81

िनयाªत िव°पुरवठा - २
81 • िव°पुरवठ्याचे ÿकार - बांधणी कजª हे िनधी आधारीत मदत अथवा आिथªकेतर मदतीचे łप घेऊ शकते . रेड ³लॉज पतपý आिण úीन ³लॉज पतपý ही िनधी आधारीत मदतीची उदाहरणे आहेत. (रेड ³लॉज पतपý क¸चा माल खरेदी, ÿिøया आिण माला¸या बांधणी खचाªची भरपाई करÁयासाठी आगाऊ ÿदानास परवानगी देते, तर úीन ³लॉज पतपý एक पाऊल टाकत मूळ बंदरावर िनयाªतीपूवª साठवणूक आिण िवमा यांची जबाबदारी घेते.) देशांतगªत पतपý, भरपाई पतपý आिण िविवध हमी ही आिथªकेतर सुिवधांची उदाहरणे आहेत. • बांधणी कजाªची र³कम - बांधणी कजाªची र³कम िनयाªत मागणीची र³कम आिण िनयाªतदारां¸या बँके¸या पतपाýता िनधाªरणाĬारे िनधाªåरत केली जाते. बँक ÿाÈय िनयाªत ÿोÂसाहन जसे कì कर परतावा, बौिĦक संपदा ह³क आिण अशाच गोĶी िवचारात घेऊ शकते. • बांधणी कजाªचा कालावधी - साधारणपणे, हे १८० िदवसां¸या कालावधीसाठी िदले जाते. भारतीय åरझÓहª बँके¸या पूवªपरवानगीने ९० िदवसां¸या मुदतवाढीचा िवचार केला जाऊ शकतो. • Óयाज दर- बांधणी कजª कमी Óयाज दरात उपलÊध आहे. सामाÆय Óयाजदर आिण िनयाªत िव° Óयाजदर यां¸यातील फरक भारतीय åरझÓहª बँकेĬारे बँकांना परत केला जातो. • कजª करार- बँकांना कजª वाटप करÁयापूवê िनयाªतदाराने औपचाåरक कजª करारावर Öवा±री करणे आवÔयक आहे. • खाÂयांची देखभाल - भारतीय åरझÓहª बँके¸या मागªदशªक तßवांनुसार, बँकांनी ÿÂयेक िनयाªत -पूवª िव°पुरवठ्यासाठी Öवतंý खाती ठेवणे आवÔयक आहे. तथािप, परदेशी Óयापार ±ेý (FTZ-Foreign Trade Zone)/ िनयाªत ÿिøया ±ेý(EPZ-Export Processing Zone)आिण १०० ट³के िनयाªतीिभमुख संÖथे(Export Oriented Units- EOU) मÅये उÂपािदत केलेÐया काही वÖतूंसाठी चालू खाÂयांना परवानगी आहे. • कजाªचे िवतरण - िनयाªत -पूवª िव°पुरवठा कजª सामाÆयत: एकरकमी मंजूर केले जात नाहीत, तर टÈÈयाटÈÈयाने िवतåरत केले जातात. munotes.in

Page 82

िनयाªत िवपणन II

82 • कजाª¸या िविनमयावर देखरेख ठेवणे - बांधणी कजª देणाöया बँकेने िनयाªतकाĬारे करÁयात येणाöया िनयाªत -पूवª कजाª¸या वापरावर ल± ठेवले पािहजे, Ìहणजे ही र³कम िनयाªती¸या उĥेशाने वापरली जाते कì नाही, आिण गैरवापरासाठी दंड आकारला जाऊ शकतो. • परतफेड- जेÓहा िनयाªतीचे उÂपÆन िकंवा ÿोÂसाहने ÿाĮ होतात, तेÓहा िनयाªतदाराने कजाªची र³कम आिण Óयाजाची परतफेड करणे अपेि±त असते. िनयाªत -पIJात िव°पुरवठा जेÓहा एखाīा भारतीय िनयाªतदाराला माल पाठवÁयाची ÿिøया पूणª केÐयानंतर आगाऊ र³कम िकंवा कजाªची आवÔयकता असते तेÓहा याला " िनयाªत -पIJात िव°पुरवठा " असे संबोधले जाते. हा िनधी िनयाªत पूणª झाÐयानंतर परंतु परदेशी खरेदीदारांकडून देय ÿाĮ होÁयापूवê आवÔयक आहे. माल पाठवÐयानंतर खेळÂया भांडवलाची आवÔयकता पूणª करÁयासाठी िनयाªत -पIJात िव°पुरवठा उपलÊध आहे . वैिशĶ्ये िनयाªत -पIJात िव°पुरवठ्याची ठळक वैिशĶ्ये पुढीलÿमाणे आहेत - • पाýता- ºया िनयाªतदारांनी माल पाठवला आहे िकंवा ºया िनयाªतदारा¸या नावाने िनयाªत दÖतऐवज हÖतांतåरत केले आहेत Âयां¸यासाठी ही सुिवधा उपलÊध आहे. • उĥेश- िनयाªत -पIJात फायनाÆस िनयाªतदाराला माल पाठवÐया¸या तारखेपासून िनयाªत उÂपÆना¸या ÿाĮी¸या तारखेपय«त खेळते भांडवल ÿदान करते. • कागदोपýी पुरावा - माला¸या ÿÂय± िनयाªतीचे आिण इतर संबंिधत पुरावे सादर केÐयास हे संभाÓय िनयाªत ÿकÐपांसाठी िदले जाते. • िनयाªत -पIJात िव°पुरवठ्याचे ÿकार - बँका िनरिनराÑया Öवłपात िनयाªत –पIJात िव°पुरवठा देऊ करतात, ºयात िनयाªत िवपý वटवणे (Discounting of export bill), पाठवलेÐया मालावर आगाऊ र³कम, ÿितधारण पैशांवर(Retention Money) आगाऊ र³कम इÂयादéचा समावेश आहे. • िनयाªत -पIJात िव°पुरवठ्याची र³कम - िनयाªत -पIJात िव°पुरवठ्याची र³कम िनयाªतदारा¸या िनयाªतीनंतर¸या खेळÂया भांडवला¸या आवÔयकतेनुसार िनधाªåरत केली जाते. munotes.in

Page 83

िनयाªत िव°पुरवठा - २
83 • िनयाªत -पIJात िव°पुरवठ्याचा कालावधी- Óयावसाियक बँका सामाÆयत: ९०-िदवसांची अÐप-मुदतीची कज¥ देतात. EXIM बँक ९० िदवस ते ५ वषा«¸या कालावधीसाठी मÅयम मुदतीचे िव°पुरवठा, तसेच भांडवली वÖतू आिण पåरपूणª ÿकÐपांसाठी(Turnkey Projects) ५ वषª ते १२ वषा«¸या कालावधीसाठी दीघªकालीन कजª देते. • Óयाज दर- िनयाªत -पIJात िव°पुरवठा सुिवधा देशांतगªत िकंवा Öथािनक प±ांना आकारÐया जाणाö या Óयाजदरापे±ा कमी Óयाजदराने िदली जाते. • कजª करार- कजª वाटप करÁयापूवê, िनयाªतदाराने बँकेसोबत औपचाåरक कजª करार करणे आवÔयक आहे. • खाÂयांची देखभाल - भारतीय åरझÓहª बँके¸या मागªदशªक तßवांनुसार, बँकांनी ÿÂयेक िनयाªत -पूवª िव°पुरवठ्यासाठी Öवतंý खाती ठेवणे आवÔयक आहे. तथािप, िवशेष आिथªक ±ेý(SPZ-Special Economic Zone)/ िनयाªत ÿिøया ±ेý(EPZ-Export Processing Zone)आिण १०० ट³के िनयाªतीिभमुख संÖथे(Export Oriented Units- EOU) मÅये उÂपािदत केलेÐया काही वÖतूंसाठी चालू खाÂयांना परवानगी आहे. • कजाªचे िवतरण - िनयाªत -पIJात िव°पुरवठा कजª सामाÆयत: एकरकमी मंजूर केले जात नाहीत. िनयाªतदारा¸या आवÔयकतेनुसार ते हÈÂयांमÅये िदले जाते. • कजाª¸या िविनमयावर देखरेख ठेवणे - िनयाªत -पIJात िव° देणाöया बँकेने िनयाªतकाĬारे करÁयात येणाöया िनयाªत -पIJात कजाª¸या वापरावर ल± ठेवले पािहजे, Ìहणजे ही र³कम िनयाªती¸या उĥेशाने वापरली जाते कì नाही, आिण गैरवापरासाठी दंड आकारला जाऊ शकतो. ८.३ िनयाªत िव°पुरवठा िमळवÁया¸या पĦती िनयाªत -पूवª आिण िनयाªत -पIJात िनयाªतदारास िव°पुरवठा आवÔयक आहे. िनयाªत -पूवª िव°पुरवठा िकंवा बांधणी कजª Ìहणजे वÖतूं¸या िनयाªतीपूवê पूवê िविवध खचा«साठी आवÔयक असलेला िव°पुरवठा. िनयाªत -पIJात िव°पुरवठा Ìहणजे वÖतूं¸या िनयाªतीनंतर बँकांनी पुरवलेला िव°पुरवठा. Âयांची यादी खालीलÿमाणे आहे. १. िनिIJत िनयाªत आदेश िमळवणे: िनयाªत मागणीची ÿिøया िनिIJत िनयाªत आदेश िमळाÐयापासून सुł होते. सोÈया भाषेत सांगायचे तर, िनयाªत मागणीचा अथª असा आहे कì िनयाªतदार िनयाªतीसाठी मालाचे उÂपादन िकंवा खरेदी सुł करÁयापूवê munotes.in

Page 84

िनयाªत िवपणन II

84 िनयाªतदार आिण आयातदार यां¸यात दÖतऐवजा¸या Öवłपात एक करार असावा. बö याच ÿकरणांमÅये, िनयाªत मागणी ÿपý बीजक(Proforma Invoice), खरेदी आदेश िकंवा पतपýाचे łप घेईल. २. मागणीचे परी±ण आिण पुĶी: िनयाªत मागणी िमळाÐयानंतर, िनयाªतदाराने करारा¸या अटी व शतêं¸या ÿकाशात Âयाचे पुनरावलोकन केले पािहजे. खरं तर, हा सवाªत महÂवाचा टÈपा आहे कारण Âयानंतर¸या सवª िøया आिण ÿितिøया िनयाªत मागणी¸या अटी आिण शतêं¸या आधारे िनधाªåरत केÐया जातात. ३. वÖतू उÂपादीत करणे िकंवा खरेदी करणे: िनयाªत कजª (Óयाज अनुदान) योजनेअंतगªत, भारतीय åरझÓहª बँक (RBI) क¸चा माल खरेदी करÁयासाठी, Âयावर ÿिøया करÁयासाठी आिण िनयाªतीसाठी तयार वÖतूंमÅये łपांतåरत करÁयासाठी कायªरत भांडवला¸या गरजा पूणª करÁयासाठी िनयाªतदारांना िनयाªत -पूवª कजª ÿदान करते. िनयाªतदार िनयाªत -पूवª कजª ÿिøयेनुसार बँकेशी संपकª साधतो. कजª िमळाÐयानंतर, िनयाªतदार िनयाªतीसाठी मालाची िनिमªती/खरेदी आिण संवेĶन करÁयास सुŁवात करतो. ४. क¤þीय उÂपादन शुÐक िवभागाकडून मंजुरी: मालाची िनिमªती/खरेदी होताच, क¤þीय उÂपादन शुÐक िवभागाकडून मंजुरी िमळिवÁयाची ÿिøया सुł होते. भारताचा क¤þीय उÂपादन शुÐक आिण िवøì कायदा, तसेच सोबतचे िनयम, भरलेÐया उÂपादन शुÐका¸या परताÓयाची तरतूद करतात. दोन पयाªयी योजना आहेत, ºया अंतगªत िनयाªत उÂपादनांना िनयाªतीचा पुरावा सादर केÐयावर १००% शुÐक सवलत िमळते. ५ . िनयाªत -पूवª तपासणी: भारत सरकार¸या अिधसूचनेनुसार, अशा अनेक वÖतू आहेत ºयां¸या िनयाªतीसाठी गुणव°ा ÿमाणपý आवÔयक आहे. पåरणामी, माल पाठवÁयास परवानगी देÁयापूवê, भारतीय सीमाशुÐक अिधकाö यांना स±म आिण िनयुĉ ÿािधकरणाĬारे जारी केलेले तपासणी ÿमाणपý सादर करणे आवÔयक आहे. ६. समाशोधन आिण अúेषण अिभकताª(Clearing and forwarding agent) िनयुĉì: सीमाशुÐक िवभागाकडून तपासणी ÿमाणपý िमळिवÁयाची ÿिøया पूणª झाÐयावर, िनयाªतदार समाशोधन आिण अúेषण अिभकÂयाªची िनयुĉì करतो जे िनयाªतदारा¸या वतीने अनेक काय¥ करतात. या अिभकÂयाªĬारे केÐया जाणाö या मु´य काया«मÅये मालाचे संवेĶन, िचÆहांकन आिण खूणिचĜी (Marking and Labeling), परदेशात नौवहनासाठी बंदर ÓयवÖथेपय«त वाहतुकìची ÓयवÖथा, िनयाªत करावया¸या मालाची सीमाशुÐक मंजुरी, वाहतुकìची खरेदी आिण इतर दÖतऐवज यांचा समावेश होतो. munotes.in

Page 85

िनयाªत िव°पुरवठा - २
85 ७. िनयाªती¸या बंदरापय«त मालाची वाहतूक: अबकारी मंजुरी आिण िनयाªत -पूवª तपासणी औपचाåरकता पूणª केÐयानंतर, िनयाªत करावया¸या मालाची बांधणी, िचÆहांकन आिण खूणिचĜी केले जातात. योµय िचÆहांकन, खूणिचĜी आिण बांधणी मालाची सुरि±त आिण वेळेवर वाहतूक करÁयासाठी मदत करतात. िनयाªत िवभाग जहाजावर जागा राखून ठेवÁयासाठी पावले उचलतो जे आयातदाराकडे माल पोहोचवेल. ८. बंदर औपचाåरकता आिण सीमाशुÐक मंजुरी: िनयाªत िवभागाकडून कागदपýे िमळाÐयानंतर, समाशोधन आिण अúेषण अिभकताª रेÐवे Öटेशन िकंवा रÖते वाहतूक कंपनीकडून माल गोळा करतो आिण गोदामात ठेवतो. िनयाªत गोदामात माल आणÁयासाठी तो सीमाशुÐक मंजुरी आिण बंदर ÿािधकरणाची परवानगी देखील घेतो. ९. िनयाªतदाराला अúेषण अिभकÂयाªĬारे कागदपýे पाठवणे: समाशोधन आिण अúेषण अिभकताª िनयाªत कंपनीकडून नौभरणपý (Bill of Lading) ÿाĮ केÐयानंतर सवª कागदपýे Âया¸या िनयाªतदाराला पाठवतात. १०. उÂप°ी ÿमाणपý: अúेषण अिभकÂयाªकडून वरील कागदपýे िमळाÐयावर, िनयाªतदार वािणºय मंडळाकडून उÂप°ी ÿमाणपýासाठी अजª करतो आिण ÿाĮ करतो. GSP सवलती देणाö या देशांमÅये मालाची िनयाªत केली असÐयास, िनयाªतदाराने िनयाªत तपासणी संÖथेसार´या संबंिधत ÿािधकरणाकडून सामाÆयीकृत ÿाधाÆय यंýणा (GSP -Generalized System of Preference) उÂप°ी ÿमाणपý ÿाĮ करणे आवÔयक आहे. ११. आयातदाराला नौवहन सूचना(Shipment Advice) पाठवणे: शेवटी, िनयाªतदार आयातदाराला ' नौवहन सूचना(Shipment Advice) ' पाठवतो आिण Âयांना जहाजा¸या नावाĬारे माल पाठवÁयाची तारीख आिण आयातदारा¸या गंतÓय बंदरावर पोहोचÁयाची अपेि±त वेळ कळवतो . १२. बँकेत दÖतऐवज सादर करणे: ÿिøये¸या शेवटी, आयातदाराकडून भरणा ÿाĮ करÁयासाठी िनयाªतदार Âया¸या बँकेला खालील दÖतऐवज सादर करतो: (i) Óयवसाियक बीजक( Commercial Invoice ) (ii) उÂप°ी ÿमाणपý (iii) संवेĶन सूची (iv) पतपý (v) सागरी िवमापý munotes.in

Page 86

िनयाªत िवपणन II

86 १३. िनयाªत ÿोÂसाहनांचा दावा करणे: िनयाªती¸या तीनही पातÑयांवर िनयाªत मागणी ची ÿिøया पूणª केÐयानंतर, Ìहणजे िनयाªत-पूवª, िनयाªत आिण िनयाªत -पIJात, िनयाªतदार Âयाला िकंवा ित¸यासाठी उपलÊध असलेÐया कोणÂयाही िनयाªत ÿोÂसाहनांचा दावा करतो. ८.४ िनयाªत -पूवª आिण िनयाªत -पIJात िव°पुरवठा मधील फरक तुलनेसाठी आधार िनयाªत -पूवª िव°पुरवठा िनयाªत -पIJात िव°पुरवठा अथª िनयाªत - पूवª िव°पुरवठा ही
अशी सुिवधा आहे जी वÖतूं¸या
िनयाªतदाराला दुसöया देशात
िनयाªत करÁयासाठी खेळÂया
भांडवलाचा िव°पुरवठा करते. िनयाªत -पIJात िव°पुरवठा हा
एक ÿकारचा कजªपुरवठा आहे
जो बँकेĬारे आधीच पूणª
झालेÐया माला¸या िनयाªती¸या
बदÐयात िनयाªतदाराला िदला
जातो. उĥेÔय/ हेतू िनयाªतदारांना क¸चा माल,
मजूर आिण वÖतूंचे उÂपादन,
बांधणी, साठवणूक आिण
वाहतूक करÁयासाठी लागणारा
िव°पुरवठा िमळिवÁयात मदत
करणे. िनयाªत ÿाÈय गोĶéसाठी
िनयाªतदारा¸या बँकेकडे
दÖतऐवज जमा केÐया¸या
तारखेपासून िनयाªत केलेÐया
मालाचे पैसे िमळÁयापय«त¸या
तारखेपय«त िनयाªतदारास
िव°पुरवठा करणे. पाýता िनयाªत कंपनी िकंवा िनयाªत
गृहांĬारे माल िनयाªत करणारी
कंपनी. िनयाªतदार िकंवा ºया
Óयĉì¸या नावाने िनयाªत
दÖतऐवज हÖतांतåरत केले
जातात. परतफेडीचा ąोत कराराची र³कम िनयाªतीतून िमळणारा महसूल अंतभूªत जोखीम भरणा /ÿदान आिण कामिगरीशी
संबंिधत जोखीम. फĉ भरणा /ÿदान याशी
संबंिधत जोखीम. munotes.in

Page 87

िनयाªत िव°पुरवठा - २
87 ८.५ सारांश • िनयाªत -पूवª िव°पुरवठ्याला बांधणी कजª असेही Ìहणतात. ही एखाīा बँक िकंवा िव°ीय संÖथेने िनयाªतदाराला िदलेली आगाऊ पतपुरवठा सुिवधा असते. • सामाÆय Óयाजदर आिण िनयाªत िव° Óयाजदर यां¸यातील फरक भारतीय åरझÓहª बँकेĬारे बँकांना परत केला जातो. • माल पाठवÐयानंतर खेळÂया भांडवलाची आवÔयकता पूणª करÁयासाठी िनयाªत -पIJात िव°पुरवठा उपलÊध आहे . • िनयाªत -पIJात िव°पुरवठ्याची र³कम िनयाªतदारा¸या िनयाªतीनंतर¸या खेळÂया भांडवला¸या आवÔयकतेनुसार िनधाªåरत केली जाते. ८.६ ÖवाÅयाय अ). वणªनाÂमक ÿij: संि±Į उ°रे: १. िनयाªत -पूवª िव°पुरवठा Ìहणजे काय? २. िनयाªत -पIJात िव°पुरवठा काय आहे? ३. िनयाªत -पूवª िव°पुरवठ्यासाठी कोण पाý आहे? ४. िनयाªत िव°ाची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा. ५ . िनयाªत िव°पुरवठा Ìहणजे काय हे थोड³यात ÖपĶ करा . दीघō°रे: १. िनयाªत -पूवª िव°पुरवठा आिण िनयाªत -पIJात िव°पुरवठा यामधील फरक ÖपĶ करा. २. िनयाªत -पIJात िव°पुरवठ्याची वैिशĶ्ये िलहा. ३. िनयाªत िव°पुरवठा िमळवÁयासाठीची ÿिøया थोड³यात ÖपĶ करा. ४. िनयाªत -पूवª िव°पुरवठ्याचे फायदे िलहा. ५ . िनयाªत िव°पुरवठा आिण Âयाचे फायदे थोड³यात ÖपĶ करा. ब). एकािधक िनवडी ÿij: १. कराराची र³कम ही……………… साठी परतफेडीचा ąोत आहे. अ) िनयाªत -पूवª िव°पुरवठा ब) िनयाªत -पIJात िव°पुरवठा क) िनयाªत िव°पुरवठा ड) आयात िव°पुरवठा २. िनयाªतीसाठी अपåरवतªनीय ..................मागणी¸या पुराÓया¸या बदÐयात िनयाªत -पूवª िव°पुरवठा ÿदान केला जातो. munotes.in

Page 88

िनयाªत िवपणन II

88 अ) पतपýाĬारे पुĶी केलेÐया ब) िवकास पýाĬारे पुĶी केलेÐया क) िवøì पýाĬारे पुĶी केलेÐया ड) िव° पýाĬारे पुĶी केलेÐया ३. ...................मÅये िनयाªतदार िकंवा ºया Óयĉì¸या नावाने िनयाªत दÖतऐवज हÖतांतåरत केले जातात, ती Óयĉì पाý असते. अ) िनयाªत -पूवª िव°पुरवठा ब) िनयाªत -पIJात िव°पुरवठा क) िनयाªत िव°पुरवठा ड) आयात िव°पुरवठा ४. िनयाªत -पूवª िव°पुरवठ्याला ……………… Ìहणून देखील ओळखले जाते. अ) बांधणी कजª ब) बांधणी खचª क) वÖतू बांधणी ड) बांधणी र³कम ५ . …………. हा एक ÿकारचा कजªपुरवठा आहे जो बँकेĬारे आधीच पूणª झालेÐया माला¸या िनयाªती¸या बदÐयात िनयाªतदाराला िदला जातो. अ) िनयाªत -पूवª िव°पुरवठा ब) िनयाªत -पIJात िव°पुरवठा क) िनयाªत िव°पुरवठा ड) आयात िव°पुरवठा उ°रे : १- अ),२-अ),३- ब),४-अ),५ - ब) क). åरकाÌया जागा भरा: १. …………………. ही एखाīा बँक िकंवा िव°ीय संÖथेने िनयाªतदाराला िदलेली आगाऊ पतपुरवठा सुिवधा असते.. २. बँका िनरिनराÑया Öवłपात िनयाªत –पIJात िव°पुरवठा देऊ करतात, ºयात ...................,पाठवलेÐया मालावर आगाऊ र³कम, ÿितधारण पैशांवर(Retention Money) आगाऊ र³कम इÂयादéचा समावेश आहे. ३. िनयाªती¸या तीनही पातÑयांवर िनयाªत मागणीची ÿिøया पूणª केÐयानंतर, Ìहणजे ................, .............. आिण ................., िनयाªतदार उपलÊध असलेÐया कोणÂयाही िनयाªत ÿोÂसाहनांचा दावा करतो. ४. िनयाªत मागणीची ÿिøया िनिIJत ................िमळाÐयापासून सुł होते. ५ . बांधणी कजª हे एक ÿकारचे खेळते भांडवल आहे जे ...............ला िदले जाते. उ°रे : १. िनयाªत -पूवª िव°पुरवठा २. िनयाªत िवपý वटवणे (Discounting of export bill) ३. िनयाªत -पूवª , िनयाªत आिण िनयाªत -पIJात ४. िनयाªत आदेश ५ . िनयाªतदार munotes.in

Page 89

िनयाªत िव°पुरवठा - २
89 ड). खालील वा³य चूक िकंवा बरोबर आहे का ते सांगा: १. " खेळÂया भांडवलाची " आवÔयकता पूणª करÁयासाठी दीघªकालीन िव°पुरवठा आवÔयक आहे २. बांधणी कजª देणाöया बँकेने िनयाªतकाĬारे करÁयात येणाöया िनयाªत -पूवª कजाª¸या वापरावर ल± ठेवले पािहजे. ३. िनयाªत घरे िकंवा इतर इ¸छुक प±ांनी देखील हे सांगावे कì Âयांना बांधणी कजª नको आहे. ४. िनयाªत -पIJात िव°पुरवठ्याची र³कम िनयाªतदारा¸या िनयाªतीनंतर¸या खेळÂया भांडवला¸या आवÔयकतेनुसार िनधाªåरत केली जाते. ५ . िनयाªत -पूवª िव°पुरवठ्यामÅये फĉ भरणाशी संबंिधत जोखीम फĉ अंतभूªत असते. उ°रे : बरोबर- २, ३ आिण ४ चूक -१ आिण ५ ८ .७ संदभª • ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एमआय महाजन, Öनो Óहाइट पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६ वी आवृ°ी, • इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल., ६वी आवृ°ी • ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल, Æयू एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६ / पुनमुªþण जानेवारी २०१६ • इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग हाऊस, २० वा • आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª , स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस) • एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL I आिण II • इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर, अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६ • इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५ वी एिडशन, थॉमसन लिन«ग, २००८. • Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७ • पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली • पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग -, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली  munotes.in

Page 90

निर्यात निपणि II


90 ९ िनयाªत िव°पुरवठा - ३ ÿकरण संरचना ९.० उनिष्टे ९.१ प्रस्तयििय ९.२ व्र्यिसयनर्क बँकयची भूनिकय ९.३ निर्यात आर्यत (EXIM ) बँक ९.४ निर्यातदयरयांिय नित्तपुरिठय करण्र्यत SIDBI ची भूनिकय ९.५ भयरतीर् पत हिी िहयिांडळ (ECGC -Export Credit Guarantee Corporation of India) ची भूनिकय ९.६ सयरयांश ९.७ स्ियध्र्यर् ९.८ सांदभा ९.० उिĥĶे • व्र्यिसयनर्क बँकयची भूनिकय सिजूि घेणे. • EXIM बँक िर चचया करणे. • निर्यातदयरयांिय नित्तपुरिठय करण्र्यत SIDBI ची भूनिकय सिजूि घेणे. • ECGC च्र्य भूनिकेिर चचया करणे . ९.१ ÿÖतावना निर्यात नित्तपुरिठय हय निर्यात व्र्यपयरयसयठी नित्तपुरिठय करण्र्यसयठी आनथाक गरजय आनण सांस्थयत्िक चौकटीचय अभ्र्यस आहे, ज्र्यिध्र्े निर्यात पत सांस्थय, परकीर् चलि पररणयि आनण निर्यातीतूि निळणयरे पैसे सुरनित करण्र्यच्र्य पद्धती सियनिष्ट आहेत. निर्यात करणयर्यांिय अल्प-िुदतीचय, िध्र्ि-िुदतीचय आनण दीघा-िुदतीचय नित्तपुरिठय हय निर्यात करण्र्यत र्ेणयऱ्र्य ियलयचय प्रकयर आनण नित्तसांस्थयांिी परदेशी खरेदीदयरयांिय प्रस्तयनित केलेल्र्य भरणय अटींिर आधयररत असतो. ९ .२ Óयावसाियक बँकाची भूिमका निर्यातीची रक्कि प्रयप्त होतयच निर्यातदयरयिे बँकेलय कजयाची परतफेड करणे अपेनित आहे. बहुतेक प्रकरणयांिध्र्े, कजा देणयरी बँक आर्यतदयरयच्र्य बँकेकडूि निर्यातीची रक्कि प्रयप्त करते. munotes.in

Page 91

निर्यात नित्तपुरिठय - ३
91 व्र्यपयरी बँकय निर्यात नित्तपुरिठ्र्यचय िहत्त्िपूणा भयग प्रदयि करतयत. ते निर्यातदयरयांिय केिळ प्रयधयन्र्यच्र्य आधयरयिरच िव्हे, तर निर्यातीपूिी आनण िांतरही उदयरितियदी अटींिर आनथाक सयहयय्र् देतयत. परकीर् चलि निर्ांत्रण कयर्द्यांतगात भयरतीर् ररझव्हा बँकेच्र्य निदेशयिुसयर परकीर् चलियत व्र्िहयर करण्र्यसयठी अनधकृत भयरतीर् बँकेच्र्य ियध्र्ियतूि निर्यात देर्कयांची नहशेबपुती करणे आिश्र्क आहे. व्र्यिसयनर्क बँकयांच्र्य सेिय खयलीलप्रियणे िगीकृत केल्र्य आहेत: • निधी आधयररत सयहयय्र् (आनथाक सेिय) • आनथाकेतर सयहयय्र् (गैर-आनथाक सयहयय्र्) अ) िनधी आधाåरत साहाÍय व्र्यिसयनर्क बँकय निर्यातीपूिी आनण िांतर अशय दोन्ही निर्यांसयठी निधी आधयररत सयहयय्र् प्रदयि करतयत. १ . िनयाªत -पूवª टÈपा : व्र्यिसयनर्क बँकय अनतशर् किी व्र्यजदरयिे १८० नदिसयांच्र्य सयियन्र् कयलयिधीसयठी अल्पकयलीि आधयरयिर नित्तपुरिठय करतयत. रोख बयांधणी कजा, िजरगहयण/तयरण कजा, तयबेगहयण कजा आनण इतर प्रकयरच्र्य आनथाक सेिय उपलब्ध आहेत. २. िनयाªत –पIJात टÈपा : व्र्यिसयनर्क बँकय सयियन्र्त: निर्यातीिांतरच्र्य टप्पप्पर्यिर ९० नदिसयांच्र्य कयलयिधीसयठी किी व्र्यजदरयिे नित्तपुरिठय करतयत. निर्यात –पश्चयत कजयाचे अिेक प्रकयर आहेत, ज्र्यत पतपत्रय अांतगात देर्क ियटयघयटी, देर्क खरेदी/ िटिणी, सांकलियसयठी असलेल्र्य देर्कयांिर अनधकर्ा( overdraft against bills under connection)इत्र्यदी . ब) आिथªकेतर साहाÍय १. बँक हमी बँकय निदेशी खरेदीदयरयांच्र्य ियिे हिी आनण बोली बांधपत्र (Bid Bonds)प्रदयि करण्र्यसयठी प्रयनधकृत आहेत. बँक हिींिध्र्े पुढील गोष्टींचय सियिेश आहे: - • बोली बांधपत्र (Bid Bonds) - निर्यातदयरयांिय निनिध जयगनतक निनिदयांिध्र्े सहभयगी होण्र्यसयठी आनण नकांिती उद्धृत करण्र्यसयठी बँकयांद्वयरे बोली बांधपत्र (Bid Bonds) जयरी केले जयतयत. • प्रयधयन्र् हिी – भयांडिली िस्तूांची निर्यात, पररपूणा प्रकल्प (Turnkey Projects) आनण बयांधकयि करयरयांसयठी हे आिश्र्क आहे . • आगयऊ भरणय हिी - बँकय परदेशयतील खरेदीदयरयांिय आगयऊ भरणय हिी देखील देतयत, ज्र्य अांतगात बँकय हिीच्र्य बदल्र्यत भयरतीर् निर्यातदयरयलय निनशष्ट आगयऊ भरणय प्रदयि करतयत . munotes.in

Page 92

निर्यात निपणि II


92 • प्रनतधयरण पैसे (Retention Money) प्रदयि करण्र्यची हिी - ब ांकय परदेशयतील पियकडूि प्रनतधयरण पैसे प्रदयि करण्र्यची जयरी करतयत, जे ब ांकेकडूि हिी निळयल्र्यिांतरच प्रनतधयरण पैसे भयरतीर् पियलय प्रदयि करतील . • परकीर् चलि कजयासयठी हिी - हे दुसऱ् र्य देशयतील एकय नित्तीर् सांस्थेद्वयरे भयरतीर् निर्यातदयरयांिय नदले जयते जे दुसऱ् र्य देशयत त्र्यांच्र्य प्रकल्पयांिय नित्तपुरिठय करण्र्यसयठी निधी उभयरतयत. २. आयातदारांचे पत मानांकन निर्यातदयरयांच्र्य नििांतीिुसयर, बँकय आर्यतदयरयांिय पत ियियांकि देतयत. बँकय त्र्यांच्र्य पतपयत्रतेबिल िहत्त्ियची ियनहती गोळय करतयत आनण ती निर्यातदयरयांिय देतयत. ३. परकìय चलनाबĥल मािहती बँकय निनिध देशयांच्र्य निनििर् दरयांची ियनहती देखील देतयत. ४. डॉलर खाते व्र्यिसयनर्क बँकय त्र्यांच्र्य ग्रयहकयांिय २५% डॉलर खयते उघडूि सेिय देतयत. र्य खयत्र्यांतगात, निर्यातदयरयलय २५% पयिती भयरतीर् बँकेतील परकीर् चलि खयत्र्यत ठेिण्र्यची परियिगी आहे; ही खयती निर्यातदयरयांिय परकीर् चलियतील भरणय पूणा करण्र्यत िदत करतयत. ५. परकìय चलनातील बीजक खरेदीदयर परकीर् चलियतील बीजकयचय आग्रह धरू शकतो जे त्र्यलय सयियन्र्तः स्िीकयर्ा आहे. करयर प्रिुख चलियांसयठी िसल्र्यस, बँकय र्य निर्र्यिर आिश्र्क ियनहती प्रदयि करतयत, जसे की हे चलि नििीर्ोग्र् आहे की ियही. ६. पतपýाची पुĶी आर्यतदयरयांिय पतपत्रयबिल सूचिय देण्र्यसयठी आनण त्र्य सांदभयात पुष्टी करण्र्यसयठी देखील बँकय जबयबदयर आहेत. ७. वायदा Óयापार (Forward Trading) बँकय भनिष्र्यतील व्र्िहयरयांसयठी आगयऊ दर निनश्चत करूि परकीर् चलि दरयतील चढउतयरयांशी सांबांनधत जोखीि किी करतयत. ियर्दय चलि दर हे अशय दरयांिय नदलेले ियि आहे. ८. बीजक सेवांसाठी चलन सिा चलिे सहज उपलब्ध िसल्र्यिुळे आनण नििोचियसयठी पूिापरियिगी आिश्र्क असू शकते, बँकय बीजक सेियांसयठी परदेशी चलिे प्रदयि करतयत. munotes.in

Page 93

निर्यात नित्तपुरिठय - ३
93 ९.३ िनयाªत आयात बँक (Export Import Bank-EXIM Bank) निर्यात आर्यत बँक (EXIM) ही सयिाजनिक िेत्रयतील नित्तीर् सांस्थय आहे, नजची स्थयपिय १ जयिेियरी १९८२ रोजी झयली. नतिे १ ियचा १९८२ रोजी कयिकयज सुरू केले. सांसदेच्र्य कयर्द्यद्वयरे नित्तपुरिठय, सुनिधय आनण प्रोत्सयहि देण्र्यसयठी ती स्थयपि करण्र्यत आली. व्र्यपयर. भयरतयच्र्य परकीर् व्र्यपयरयलय नित्तपुरिठय करणयऱ् र्य सांस्थयांच्र्य निर्यकलयपयांचे सिन्िर् सयधणयरी ही प्रयथनिक नित्तीर् सांस्थय आहे . र्य बँकेची स्थयपिय प्रयिुख्र्यिे देशयच्र्य परकीर् व्र्यपयरयलय चयलिय देण्र्यसयठी निर्यातदयरयांिय िध्र्ि आनण दीघा िुदतीची कजे देण्र्यसयठी केली गेली. EXIM बँकेची उिĥĶे : EXIM बँकेची प्रयथनिक उनिष्टे खयलीलप्रियणे आहेत: १ केिळ भयरतच िव्हे तर नतसऱ्र्य जगयतील देशयांसयठी िस्तू आनण सेियांच्र्य आर्यत-निर्यातीसयठी नित्तपुरिठय करणे . २ परकीर् देशयांिध्र्े सांर्ुक्त उपिियांिय नित्तपुरिठय करणे. ३ स्थनगत प्रदयि अटींच्र्य अांतगात भयरतयत उत्पयनदत िस्तू, सल्लयगयर आनण तयांनत्रक सेिय र्यसयठी नित्तपुरिठय करणे . ४ सांशोधि-निकयस आनण तयांनत्रक-आनथाक अभ्र्यस र्यसयठी नित्तपुरिठय करणे . ५ जयगनतक आनण प्रयदेनशक निकयस सांस्थयांिय सह-नित्तपुरिठय करणे . ९.४ िनयाªतदारांना िव°पुरवठा करÁयात लघु-उīोग िवकास बँक (SIDBI) ची भूिमका भयरतीर् लघु-उद्ोग निकयस बँक (SIDBI) ची स्थयपिय एनप्रल १९९० िध्र्े, देशयतील प्रिुख निकयस बँक, भयरतीर् औद्ोनगक निकयस बँकेच्र्य(IDBI) सांपूणा ियलकीची उपकांपिी म्हणूि, सांसदेच्र्य अनधनिर्ियिुसयर, भयरतीर् लघु उद्ोग निकयस बँक कयर्दय, १९८९ द्वयरे करण्र्यत आली. उिĥĶे SIDBI ची िुख्र् उनिष्टे खयलीलप्रियणे आहेत- अ) लघु-उद्ोग िेत्रयलय प्रोत्सयहि, नित्तपुरिठय आनण निकयसयसयठी प्रयथनिक नित्तीर् सांस्थय म्हणूि कयि करणे. ब) लघु-उद्ोग िेत्रयच्र्य निकयसयलय प्रोत्सयहि आनण नित्तपुरिठय करण्र्यत अांतभूात सांस्थयांच्र्य कयर्यांिध्र्े सिन्िर् सयधणे. काय¥ SIDBI ची िुख्र् कयर्े पुढीलप्रियणे आहेत - munotes.in

Page 94

निर्यात निपणि II


94 SIDBI लहयि आनण लघु-उद्ोग िेत्रयतील सांस्थयांच्र्य प्रोत्सयहि, नित्तपुरिठय आनण निकयसयसयठी निनिध र्ोजिय देऊ करते. निनिध र्ोजियांची पुढीलप्रियणे निभयगणी करण्र्यत आली आहे. अ) पुनिवª° साहाÍय १ बीज भांडवल योजना रयज्र् नित्त िहयिांडळ (State Financial Corporation-SFCs)/ रयज्र् औद्ोनगक निकयस िहयिांडळ (State Industrial Development Corporation-SIDCs) लघु-उद्ोग िेत्रयतील निभयग प्रिताकयांिय बीज भयांडिल पुरितयत. SIDBI िांतर SFC/SIDC लय पुिनिात्त पुरिू शकते. ही र्ोजिय उद्ोजकयांिय प्रिताकयच्र्य सिभयग र्ोगदयियची पूतातय करण्र्यस िदत करते. २ उपकरणे पुनिवª° योजना SFC/SIDC लघु-उद्ोग सांस्थयांिय निस्तयर आनण आधुनिकीकरणयसयठी उपकरणे खरेदी करण्र्यसयठी उपकरणे पुिनिात्त पुरितयत. आिश्र्क असल्र्यस, SFC/SIDC SIDBI कडूि पुिनिात्त ियगू शकतयत. ३ पयªटन िव°पुरवठा योजना SFC/SIDC उद्ोजक जे पर्ाटि-सांबांनधत निर्यकलयप निकनसत करत आहेत जसे की ििोरांजि पयका, सयांस्कृनतक केंद्रे, उपहयरगृहे इ. त्र्यांिय नित्तपुरिठय करतयत SIDBI िांतर SFC/SIDC लय पुिनिात्त पुरिू शकते. ब) ÿÂय± साहाÍय १ ÿकÐप िव°पुरवठा योजना SIDBI ििीि प्रकल्पयांच्र्य स्थयपिेसयठी लघु-उद्ोग सांस्थयांिय प्रत्र्ि नित्तपुरिठय करते. निर्यात अनभिुखतय, आर्यत प्रनतस्थयपि, अद्र्यित तांत्रज्ञयि ियपरणयऱ्र्य आनण कयर्ानसद्धी अनभलेख उत्ति असलेल्र्य उद्ोजकयांिय प्रयधयन्र् नदले जयते. प्रकल्पयची नकांित ७५ लयख रु. पेिय किी िसयिी, आनण कजा-ते-सिभयग गुणोत्तर २:१ पेिय जयस्त िसयिे. २ ISO -९००० योजना SIDBI , ISO -९००० प्रियणपत्रयसयठी प्रत्र्ि नित्तपुरिठय करते. त्र्यांची निपणि आनण निर्यात िितय सुधयरण्र्यसयठी लघु-उद्ोग सांस्थयांिध्र्े गुणित्तय प्रणयलीलय प्रोत्सयहि देणे हे उनिष्ट आहे. ३ उपकरणे िव°पुरवठा योजना SIDBI लघु-उद्ोग सांस्थयांिय निस्तयर आनण आधुनिकीकरणयसयठी आिश्र्क उपकरणे खरेदी करण्र्यसयठी प्रत्र्ि नित्तपुरिठय करते. munotes.in

Page 95

निर्यात नित्तपुरिठय - ३
95 ९.५ भारतीय पत हमी महामंडळ मयाªिदत (ECGC -Export Credit Guarantee Corporation of India Ltd) ची भूिमका अथª जुलै १९५७ िध्र्े, भयरत सरकयरिे भयरतीर् निर्यातदयरयांिय निर्यात पत आनण नििय सिथाि प्रदयि करण्र्यसयठी निर्यात जोखीि नििय िहयिांडळ (Export Risk Insurance Corporation -ERIC) ची स्थयपिय केली. हीच कांपिी आतय भयरतीर् पत हिी िहयिांडळ िर्यानदत-ECGC of India Ltd म्हणूि ओळखली जयते. ECGC ची १००% ियलकी भयरत सरकयरकडे आहे. ECGC ियनणज्र् िांत्रयलर्यद्वयरे प्रशयनसत केले जयते आनण सरकयर, बँनकांग, नििय, व्र्यपयर आनण उद्ोगयतील प्रनतनिधींचय सियिेश असलेल्र्य सांचयलक िांडळयद्वयरे निर्ांनत्रत केले जयते. उिĥĶे ECGC ची िुख्र् उनिष्टे खयलीलप्रियणे आहेत- १. ECGC चय उिेश निर्यातदयरयांिय रयजकीर् आनण व्र्यिसयनर्क भरणय जोखिीच्र्य पररणयियांपयसूि सांरिण करणे आहे. २. हे निर्यातदयरयांिय पैसे गियिण्र्यच्र्य भीतीनशियर् परदेशयतील कयिकयजयचय निस्तयर करण्र्यस सिि करते. ३. हे निर्यातदयरयांिय िेळेिर आनण उदयर/बँक नित्तपुरिठय प्रयप्त करण्र्यस सिि करते. ४. हे बँकयांिय त्र्यांच्र्य नहतसांबांधयांचे सांरिण करण्र्यसयठी आनथाक हिी देते. ५ . हे निर्यातदयर आनण आर्यतदयरयांिय व्र्यिसयनर्क जोखीि घेण्र्यस सिि करते. ECGC द्वयरय जयरी धोरणे ECGC िध्र्े अिेक धोरणे आनण हिी आहेत, ज्र्य खयलीलप्रियणे आहेत: १ मानक धोरणे निर्यातदयरयांिय अल्प-िुदतीच्र्य निर्यात कजयाशी सांबांनधत भरणय जोखिीपयसूि सांरिण करण्र्यसयठी ियिक धोरणे जयरी केली जयतयत. २ िविशĶ धोरणे भयरतीर् कांपन्र्यांिय खयलील भरणय जोखिीपयसूि सांरिण करण्र्यसयठी सांरेनखत केलेली निनशष्ट धोरणे : (अ) स्थनगत भरणय निर्यात, (ब) परदेशी पियांिय प्रदयि केलेल्र्य सेिय, आनण (क) परदेशयत सुरू केलेले बयांधकयि आनण पररपूणा प्रकल्प. munotes.in

Page 96

निर्यात निपणि II


96 ३ आिथªक हमी निर्यातदयरयांिय ियल पयठिण्र्यपूिी आनण पयठिल्र्यिांतरच्र्य टप्पप्पर्यांिर आनथाक सयहयय्र् प्रदयि करण्र्यशी सांबांनधत िुकसयिीच्र्य जोखिीपयसूि त्र्यांचे सांरिण करण्र्यसयठी भयरतीर् बँकयांिय आनथाक हिी नदली जयते. ४ िवशेष योजना निशेर् र्ोजिय, जसे की हस्तयांतरण हिी, परदेशी बँकयांिी उघडलेल्र्य पत पत्रयांिय पुष्टीकरण जोडूि, तसेच खरेदीदयर कजयासयठी नििय सांरिण जोडूि बँकयांचे सांरिण करण्र्यसयठी सांरेनखत केली आहे. ९.६ सारांश • व्र्यपयरी बँकय निर्यातदयरयांिय केिळ प्रयधयन्र्यच्र्य आधयरयिरच िव्हे, तर निर्यातीपूिी आनण िांतरही उदयरितियदी अटींिर आनथाक सयहयय्र् देतयत. • व्र्यिसयनर्क बँकय अनतशर् किी व्र्यजदरयिे १८० नदिसयांच्र्य सयियन्र् कयलयिधीसयठी अल्पकयलीि आधयरयिर नित्तपुरिठय करतयत. • निर्यातदयरयांिय निनिध जयगनतक निनिदयांिध्र्े सहभयगी होण्र्यसयठी आनण नकांिती उद्धृत करण्र्यसयठी बँकयांद्वयरे बोली बांधपत्र (Bid Bonds) जयरी केले जयतयत. • आर्यतदयरयांिय पतपत्रयबिल सूचिय देण्र्यसयठी आनण त्र्य सांदभयात पुष्टी करण्र्यसयठी देखील बँकय जबयबदयर आहेत. • भयरतीर् निर्यात आर्यत बँक (EXIM) ही सयिाजनिक िेत्रयतील नित्तीर् सांस्थय आहे नजची स्थयपिय १ जयिेियरी १९८२ रोजी झयली. • भयरतीर् लघु-उद्ोग निकयस बँक (SIDBI) ची स्थयपिय एनप्रल १९९० िध्र्े झयली. • SFCS/SIDCS लघु-उद्ोग सांस्थय निभयग प्रिताकयांिय बीज भयांडिल पुरितयत. • ECGC ची १००% ियलकी भयरत सरकयरकडे आहे. ९.७ ÖवाÅयाय अ). वणªनाÂमक ÿij: संि±Į उ°रे: १. ECGC चय अथा स्पष्ट करय. २. EXIM बँक बिल थोडक्र्यत ियनहती द्य . ३. भयरतीर् लघु-उद्ोग निकयस बँक (SIDBI) बिल थोडक्र्यत ियनहती द्य. ४. 'निर्यात -पूिा टप्पपय’ म्हणजे कयर् ते स्पष्ट करय. ५ . SIDBI चे िहत्ि निशद करय. munotes.in

Page 97

निर्यात नित्तपुरिठय - ३
97 दीघō°रे: १. व्र्यिसयनर्क बँकयांची भूनिकय स्पष्ट करय. २. EXIM बँक उनिष्टे कोणती आहेत? ३. निर्यातदयरयांिय नित्तपुरिठय करण्र्यत SIDBI ची भूनिकय स्पष्ट करय . ४. ECGC ची उनिष्टे कयर् आहेत? ५ . ECGC द्वयरय नकती धोरणे जयरी केलेली आहेत? ब). एकािधक िनवडी ÿij: १. व्र्यिसयनर्क बँकय निर्यातीपूिी आनण िांतर अशय दोन्ही निर्यांसयठी .................. प्रदयि करतयत . अ) निधी आधयररत सयहयय्र् ब) पुिनिात्त सयहयय्र् क) कजा िदत परतफेड ड) गैर-निधी आधयररत सयहयय्र् २. ………... लघु-उद्ोग सांस्थय निभयग प्रिताकयांिय बीज भयांडिल प्रदयि करतयत. अ) परतफेड कजा सयहयय्र् ब) SFCS/SIDCS क) उपकरणे पुिनिात्त र्ोजिय ड) पर्ाटि सांबांनधत नित्तपुरिठय र्ोजिय ३. व्र्यिसयनर्क बँकय अनतशर् किी व्र्यजदरयिे ............... नदिसयांच्र्य सयियन्र् कयलयिधीसयठी अल्पकयलीि आधयरयिर नित्तपुरिठय करतयत. अ) ९० ब) १८० क) ६० ड) ५० ४. व्र्यिसयनर्क बँकय सयियन्र्त: निर्यातीिांतरच्र्य टप्पप्पर्यिर ................ नदिसयांच्र्य कयलयिधीसयठी किी व्र्यजदरयिे नित्तपुरिठय करतयत.. अ) ९० ब) ६० क) ५० ड) १४ ५ . व्र्यिसयनर्क बँकय त्र्यांच्र्य ग्रयहकयांिय ............... डॉलर खयते उघडूि सेिय देतयत अ) १५ % ब) ३०% क) ५०% ड) २५ % उत्तरे : १- अ),२- ब),३- ब),४- अ),५ - ड) क). åरकाÌया जागा भरा: १. निर्यातदयरयांिय निनिध जयगनतक निनिदयांिध्र्े सहभयगी होण्र्यसयठी आनण नकांिती उद्धृत करण्र्यसयठी बँकयांद्वयरे ...................जयरी केले जयतयत. २. SIDBI िांतर ………. लय पुिनिात्त पुरिू शकते. ३. भयांडिली िस्तूांची निर्यात, पररपूणा प्रकल्प (Turnkey Projects) आनण बयांधकयि करयरयांसयठी ................ आिश्र्क आहे munotes.in

Page 98

निर्यात निपणि II


98 ४. ………………. ही १ जयिेियरी १९८२ रोजी स्थयपि झयलेली सयिाजनिक िेत्रयतील नित्तीर् सांस्थय आहे. ५. ....................... लघु-उद्ोग सांस्थयांिय निस्तयर आनण आधुनिकीकरणयसयठी उपकरणे खरेदी करण्र्यसयठी उपकरणे पुिनिात्त पुरितयत. उत्तरे : १. बोली बांधपत्र (Bid Bonds) २. SFC/SIDC ३. प्रयधयन्र् हिी ४. EXIM बँक ५ . SFVS/SIDCS ड). खालील वा³य चूक िकंवा बरोबर आहे का ते सांगा: १. निर्यात करण्र्यच्र्य ियलयच्र्य प्रकयरयिर आधयररत निर्यातदयरयांिय अल्प-िुदतीचे, िध्र्ि-िुदतीचे आनण दीघाकयलीि नित्तपुरिठय केले जयतयत. २. EXIM बँकेिे १ ियचा १९८८ रोजी कयि सुरू केले. ३. देशयच्र्य परकीर् व्र्यपयरयलय चयलिय देण्र्यसयठी निर्यातदयरयांिय िध्र्ि आनण दीघाकयलीि कजा देण्र्यसयठी EXIM बँकेची स्थयपिय करण्र्यत आली. ४. ECGC ची ५०% ियलकी भयरत सरकयरकडे आहे. ५. निर्यातदयरयांिय दीघाकयलीि निर्यात कजयाशी सांबांनधत भरणय जोखिीपयसूि सांरिण करण्र्यसयठी ियिक धोरणे जयरी केली जयतयत. उत्तरे : बरोबर - १, ३ आनण ४ चूक - २ आनण ५ ९.८ संदभª • एक्स्पोटा पॉलीसी प्रोनसजसा एन्ड डॉक्र्ुिेंटेशि - एिआर् िहयजि, स्िो व्हयइट पनब्लकेशि प्रय. नलनिटेड, २६ िी आिृत्ती, • इांटरि शिल नबझिेस , के. अस्िथप्पपय, ि कग्रय-नहल एज्र्ुकेशि (इांनडर्य) प्रय. नल., ६िी आिृत्ती • एक्स्पोटा इम्पोटा प्रोनसजसा - डॉक्र्ुिेंटेशि एन्ड लॉनजनस्टक्स , सी. रयिय गोपयल, न्र्ू एज इांटरि शिल पनब्लशर, २००६ / पुििुाद्रण जयिेियरी २०१६ munotes.in

Page 99

निर्यात नित्तपुरिठय - ३
99 • इांटरि शिल एक्स्पोटा एन्ड इम्पोटा ि िेजिेंट, फ्रयनन्सस चेरुनिलि, नहियलर् पनब्लनशांग हयऊस, २० िय • आर.के. जैि र्यांचे, फॉरेि ट्रेड पॉनलसी एन्ड ह ण्डबुक ऑफ प्रोनसजसा (निथ फॉम्सा , सक्र्ुालसा एन्ड पनब्लक िोटीसेस) • एनक्झि पॉनलसी एन्ड ह ण्डबुक ऑफ एनक्झि पॉनलसी - VOL I आनण II • इांटरि शिल ियकेटींग आनण एक्स्पोटा ि िेजिेंट, जेरयल्ड अल्बयि, एडनिि ड्र्ूर, अलेक्झयांडर जोनसर्यसि, नपअसाि पनब्लकेशन्स, ८िी आिृत्ती, जूि २०१६ • इांटरि शिल ियकेटींग स्ट्र टेजी, इसोबेलडूल आनण रॉनबि लोि, ५ िी एनडशि, थॉिसि लनिांग, २००८. • न्र्ू इम्पोटा एक्स्पोटा पॉनलसी - ियभी पनब्लकेशन्स, २०१७ • पी.के. खुरयिय, एक्स्पोटा ि िेजिेंट, गलगोनटर्य पनब्लनशांग कांपिी, ििी नदल्ली • पी.के. ियसुदेिय, इांटरि शिल ियकेटींग -, एक्सेल बुक्स, चौथी आिृत्ती, ििी नदल्ली  munotes.in

Page 100

निर्यात निपणि II

100 १० िनयाªत ÿिøया आिण दÖतऐवजीकरण - १ ÿकरण संरचना १०.० उनिष्टे १०.१ प्रस्तयििय १०.२ निनिध प्रयनधकरणयांसोबत िोंदणी १०.३ निर्यातीमध्र्े अांतर्भात निर्यात-पभिा कयर्ापद्धती १०.४ गुणित्तय निर्ांत्रण आनण निर्यात -पभिा तपयसणी प्रनिर्य १०.५ सयरयांश १०.६ स्ियध्र्यर् १०.७ सांदर्ा १०.० उिĥĶे • निनिध प्रयनधकरणयांसोबत िोंदणी समजभि घेणे • निर्यातीमध्र्े अांतर्भात निर्यात-पभिा कयर्ापद्धतींिर चचया करणे • गुणित्तय निर्ांत्रण आनण निर्यात -पभिा तपयसणी प्रनिर्ेचे निश्लेषण करणे १०.१ ÿÖतावना परदेशयतील खरेदीदयरयकडभि नमळयलेल्र्य मयगणीच्र्य अांमलबजयिणीलय निर्यात प्रनिर्य म्हणभि सांबोधले जयते आनण त्र्यत निर्यातदयरयिे पुष्टी केलेल्र्य मयगणी च्र्य प्रयप्तीपयसभि ते अांनतम र्रणय प्रयप्तीपर्ंतच्र्य सिा गोष्टींचय समयिेश होतो. निर्यात मयगणी प्रयप्त करणे कठीण ियही, परांतु ती र्शस्िीररत्र्य आनण समयधयिकयरकपणे पयर पयडणे अत्र्ांत कठीण आहे. िस्तुनस्िती ही आहे नक, परदेशयत मयल निर्यात करण्र्यच्र्य प्रनिर्ेमध्र्े समयि निनशष्ट प्रनिर्ेचे अिुसरण करयिे लयगते आनण निर्यात प्रनिर्य कयर्देशीर मर्यादयांच्र्य अधीि आहे. निर्यात व्र्यपयर कयर्देशीर निर्ांत्रणयद्वयरे निर्ांनत्रत केलय जयतो आनण पररणयमी, त्र्यचे प्रत्र्ेक कयर्ा निनशष्ट प्रनिर्ेिुसयर चयलते. िस्तभांच्र्य निर्यातीमध्र्े पयळल्र्य जयणयर् र्य निनिध प्रनिर्यांमुळे पद्धतशीर निर्यात अांमलबजयिणी सुलर् होते. निर्यात बयजयर हय देशयांतगात बयजयरपेठेच्र्य फक्त निस्तयरयपेक्षय अनधक मोठय आहे. देशयांतगात आनण परदेशी बयजयरपेठेतील मभलर्भत व्र्िसयर् तत्त्िे बयजभलय ठेिभि, परदेशयत नििीसयठी तपशीलियर बयजयर सिेक्षण, निर्यात , सयगरी निमय, सीमयशुल्क आनण परकीर् चलि औपचयररकतय इत्र्यदी क्षेत्रयांमध्र्े निशेष ज्ञयि आिश्र्क आहे. munotes.in

Page 101

निर्यात प्रनिर्य आनण
दस्तऐिजीकरण - १
101 १०.२ िविवध ÿािधकरणांसोबत नŌदणी निर्यातदयरयलय त्र्यच्र्य कांपिीची अिेक सांस्िय आनण प्रयनधकरणयांकडे िोंदणी करणे आिश्र्क आहे, जे त्र्यलय त्र्यच्र्य निर्यात व्र्िसयर्यच्र्य सुरळीत कयमकयजयत प्रत्र्क्ष नकांिय अप्रत्र्क्षपणे मदत करतयत. निर्यातदयरयिे त्र्यच्र्य कांपिीची िोंदणी करणे आिश्र्क असलेले कयही प्रयनधकरण हे आहेत: अ) संÖथेची नŌदणी: निर्यातदयरयांिी देशयच्र्य र्ोग्र् कयर्द्ययिुसयर, त्र्यांच्र्य निर्यात प्रनिर्ेसयठी सयठी त्र्यांिी नििडलेल्र्य सांस्ियांच्र्य प्रकयरयची िोंदणी करणे आिश्र्क आहे. उदयहरणयिा १९५६ च्र्य कांपिी कयर्द्ययांतगात सांर्ुक्त र्यांडिल कांपिी, १९३२ च्र्य र्यरतीर् र्यगीदयरी कयर्द्ययअांतगात, र्यगीदयरी सांस्िय इत्र्यदी . आिश्र्कतेिुसयर, एकमेि मयलकयिे स्ियनिक प्रयनधकरणयांची परियिगी घ्र्यिी. ब) बँक खाते उघडणे: र्यरतीर् ररझव्हा बँकेद्वयरे (RBI) परकीर् चलि व्र्िहयर करण्र्यसयठी अनधकृत असलेल्र्य व्र्यिसयनर्क बँकेत निर्यातदयरयांिी त्र्यांच्र्य सांस्िय नकांिय कांपनर्यांच्र्य ियियिर चयलभ खयते उघडणे आिश्र्क आहे . हे खयते निर्यातदयर सांस्िेचे सिा आनिाक व्र्िहयर हयतयळते. अशी बँक निर्यातदयरयांिय निर्यात -पभिा आनण निर्यात -पश्चयत नित्तपुरिठय देखील करू शकते . क) आयातक-िनयाªतक कोड øमांक (IEC No.) िमळवणे: १९९७ पभिी, सिा निर्यातदयरयांिय र्यरतीर् ररझव्हा बँकेकडभि निर्यातक कोड िमयांक (CNX) प्रयप्त करणे बांधिकयरक होते. तियनप, CNX िमयांक िांतर परकीर् व्र्यपयर महयनिदेशयलर् (Direct General for Foreign Trade- DGFT)च्र्य आर्यतक-निर्यातक कोड िमयांकयिे (IEC) बदललय आहे. IEC िमयांक नमळिण्र्यसयठी अजयासोबत रु. १००० फी द्ययिी लयगते. ड) कायम खाते øमांक (Permanent Account Number -PAN) िमळवणे: निर्यात कमयई आर्कर कयर्द्ययच्र्य निनिध कलमयांतगात निनिध सभट आनण कपयतीच्र्य अधीि आहे. र्य सिलती आनण कपयतीचय दयिय करण्र्यसयठी निर्यातदयरयांिी आर्कर प्रयनधकरणयकडे िोंदणी करणे आनण कयर्म खयते िमयांक(PAN) प्रयप्त करणे आिश्र्क आहे. IEC िमयांक नमळनिण्र्यसयठी देखील PAN आिश्र्क आहे. इ) वÖतू व सेवा कर (GST) नŌदणी: निर्यातीसयठी उत्पयनदत केलेल्र्य िस्तभ तसेच स्ियनिक बयजयरपेठेत निर्यातीसयठी खरेदी केलेल्र्य िस्तभांिय मभल्र्िनधात कर आनण केंद्रीर् नििी करयतभि पभणापणे सभट देण्र्यत आली आहे, जर निर्यातदयर नकांिय त्र्यची कांपिी सांबांनधत रयज्र्यच्र्य मभल्र्िनधात कर प्रयनधकरणयकडे िोंदणीकृत असेल आनण सांबांनधत कयर्द्ययांमध्र्े िमभद केलेल्र्य प्रनिर्ेिुसयर त्र्यत सभट नमळिली असेल. प्रत्र्ेक निर्यातदयरयिे २०१७ मध्र्े munotes.in

Page 102

निर्यात निपणि II

102 र्यरत सरकयरिे निनश्चत केलेल्र्य निर्ुक्त तयरखेपर्ंत GST िोंदणी पभणा करणे आिश्र्क आहे. फ) िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषद (EPC) कडे नŌदणी: प्रत्र्ेक निर्यातदयरयिे र्ोग्र् निर्यात प्रोत्सयहि पररषद (EPC) मध्र्े िोंदणी करणे आनण िोंदणी-सह-सदस्र्त्ि प्रमयणपत्र (Registration-cum-Membership Certificate -RCMC) प्रयप्त करणे आिश्र्क आहे. सध्र्य निनिध िस्तभांशी सांबांनधत २१ EPCs आहेत. ििीि परकीर् व्र्यपयर धोरण २००९-२०१४ अांतगात निर्यातदयरयांिय प्रदयि केलेले फयर्दे केिळ िैध RCMC सह िोंदणीकृत निर्यातदयरयांसयठी उपलब्ध आहेत. ग) भारतीय िनयाªत पत व हमी महामंडळ (ECGC) कडे नŌदणी: आांतररयष्ट्रीर् बयजयरपेठेत, निर्यातदयरयांिय व्र्यिसयनर्क आनण रयजकीर् दोनही धोकर्यांचय सयमिय करयिय लयगतो. पररणयमी, अशय जोखमींपयसभि स्ितःचे सांरक्षण करण्र्यसयठी, निर्यातदयरयांिी ECGC कडे िोंदणी करणे आिश्र्क आहे. ECGC निर्यातदयरयांिय व्र्यपयरी बँकय आनण इतर नित्तीर् सांस्ियांकडभि आनिाक मदत नमळनिण्र्यत मदत करते. ह) इतर ÿािधकरणांकडे नŌदणी: निर्यातदयरयांिी इतर अिेक प्रयनधकरणे आनण सांस्ियांकडे देखील िोंदणी करणे आिश्र्क आहे, र्यसह: र्यरतीर् निर्यात सांस्िय महयसांघ (Federation of Indian Export Organizations -FIFO), र्यरतीर् व्र्यपयर िृद्धी सांघटिय (Indian Trade Promotion Organization -ITPO), ियनणज्र् मांडळ (Chambers of Commerce -COC), उत्पयदकतय पररषदय इ. १०.३ िनयाªतीमÅये अंतभूªत िनयाªतपूवª कायªपĦती ज्र्य निर्यातदयरयांिय स्ि-प्रमयणि आनण तपयसणी प्रमयणपत्र आनण गुणित्तय निर्ांत्रण (Inspection Certificate and Quality Control- IPQC) अांतगात मयनर्तय नमळयली आहे त्र्यांिी त्र्यांचे अजा निर्यात तपयसणी सांस्िेकडे 'तपयसणीसयठी सभचिय' स्िरूपयत सयदर करणे आिश्र्क आहे. निर्यात तपयसणी सांस्िय(EIA) अनधकयर् र्यांिी सयदर केलेल्र्य कयमनगरीच्र्य अहियलयिर आधयररत तपयसणी प्रमयणपत्र जयरी करते. स्िर्ां-प्रमयणि नकांिय तपयसणी प्रमयणपत्र आनण गुणित्तय निर्ांत्रण (IPQC) प्रणयली अांतगात मांजभर िसलेल्र्य सांस्ियांिय खयलील प्रनिर्ेतभि जयणे आिश्र्क आहे : munotes.in

Page 103

निर्यात प्रनिर्य आनण
दस्तऐिजीकरण - १
103 अ) िनयाªत तपासणी संÖथा(EIA) कडे अजª: निर्यातदयरयिे खयलील कयगदपत्रयांसह, निर्यातीच्र्य अपेनक्षत तयरखेच्र्य नकमयि ७ नदिस आधी निनहत 'तपयसणीसयठी सभचिय' अजा (दोि प्रतींमध्र्े) निर्यात तपयसणी सांस्िेलय सयदर करणे आिश्र्क आहे: • निर्यात करयरयची प्रत; • पत पत्रयची प्रत; • सांिेष्टि निनिदेशयांचे तपशील; • निर्यात मयलयचे मोफत िौिहि (FOB) मभल्र् प्रदनशात करणयरे व्र्यिसयनर्क बीजक; • तपयसणी शुल्कयसयठी निर्यात तपयसणी सांस्िेच्र्य ियिे रेनखत धियदेश (Crossed Cheque) / दशािी धियकषा(Demand Draft); • आर्यतदयरयांचे तयांनत्रक निनिदेश घोनषत केले जयतयत. ब) िनरी±काची ÿितिनयुĉì: 'तपयसणीसयठी सभचिय' नमळयल्र्यिांतर, निर्यात तपयसणी सांस्िय निर्यातदयरयच्र्य कयरखयनर्यत नकांिय गोदयमयत निरीक्षकयलय पयठिण्र्यआधीची तपयसणी करण्र्यसयठी पयठिते. निर्यातदयरयिे निनदाष्ट केलेल्र्य नदिशी आनण िेळेिर मयल तपयसणीसयठी तर्यर ठेियिय. क) तपासणी आिण चाचणी: निरीक्षक र्यदृनच्िक तपयसणी करतयत आनण निर्यात तपयसणी सांस्िेमध्र्े सयदर करण्र्यसयठी अहियल तर्यर करतयत. तपयसणी सुनिधयांची व्र्िस्िय करण्र्यसयठी निर्यातदयर जबयबदयर आहे. अशय सुनिधयांच्र्य अिुपनस्ितीत, खयजगी स्ितांत्र प्रर्ोगशयळयांमध्र्े तपयसणी केली जयऊ शकते. ड) वÖतूंचे संवेĶन आिण मोहरबंद करणे: निरीक्षक मयलयच्र्य गुणित्तेबिल समयधयिी असल्र्यस, तो त्र्यच्र्य उपनस्ितीत मयल सांिेष्टिसयठी आदेश जयरी करतो. सांिेष्टििांतर, मयल निर्यात तपयसणी सेिेच्र्य अनधकृत मोहर लयिभि नचनहयांनकत आनण मोहरबांद केलय जयतो. इ) िनयाªत तपासणी संÖथेला अहवाल सादर करणे आिण तपासणी ÿमाणपý जारी करणे: निरीक्षकयांचय अहियल निर्यात तपयसणी सांस्िेच्र्य उपसांचयलकयांिय नदलय जयतो. अहियल अिुकभल असल्र्यस, निर्यात तपयसणी सांस्िेचे सांचयलक तीि प्रतींमध्र्े तपयसणी प्रमयणपत्र जयरी करतयत. सीमयशुल्क निर्यगयलय मभळ प्रत सयदर करणे आिश्र्क आहे. munotes.in

Page 104

निर्यात निपणि II

104 दुसरी प्रत आर्यतदयरयस पयठनिली जयते. नतसरी प्रत निर्यातदयर त्र्यच्र्य िोंदींसयठी ठेितो. फ) नकार समÖया िटÈपणी: निरीक्षकयचय अहियल प्रनतकभल असल्र्यस, निर्यात तपयसणी सांस्िय उपसांचयलक एक िकयर नटप्पणी (Rejection Note) जयरी करतयत. ग) नकार िटÈपणी (Rejection Note)िवŁĦ अपील: िकयर नटप्पणी निरुद्ध अपील दयखल करण्र्यसयठी निर्यातदयरयकडे पयितीच्र्य तयरखेपयसभि १० नदिस असतयत. जेव्हय निर्यात तपयसणी सांस्िेलय अपील प्रयप्त होते, तेव्हय ते अपील सनमतीची बैठक बोलयिते. सनमती तपयसणी अहियलयचे परीक्षण करते आनण आिश्र्क असल्र्यस, मयलयची पुनहय तपयसणी करते. अपीलीर् सनमतीचय निणार् अांनतम आनण बांधिकयरक आहे. निर्यातदयर आनण निर्यात तपयसणी सांस्िय र्यांपैकी कुणीही दोषी असभ शकतो. अशय प्रकयरे, सयगरी निमय खयली सभचीबद्ध केलेल्र्य कोणत्र्यही ियहतुकीच्र्य पद्धतींद्वयरे, एकट्र्यिे नकांिय सांर्ुक्तपणे, ियहतभक अांतर्भात करण्र्यसयठी ियपरलय जयतो: अ) समुद्र, जनमिीचय. ब) अांतदेशीर् जलप्रियस. क) रेल्िे/रस्तय. ड) हिय इ) पोस्ट. हे 'ियहतुकी’मधील मयलयसयठी निमय नकांिय सांरक्षण प्रदयि करते, तसेच जर असय सयठय ियहतुकीसयठी आिुषांनगक असेल तर मयलयची सयठिणभक करते. १०.४ गुणव°ा िनयंýण आिण िनयाªत -पूवª तपासणी ÿिøया मालिनहाय तपासणी: बयांधणी केलेल्र्य नस्ितीतील प्रत्र्ेक मयलयची र्य प्रणयली अांतगात निर्यात तपयसणी सांस्िेद्वयरे तपशीलियर तपयसणी केली जयते. ते सयांनयर्कीर् िमुिय र्ोजिय ियपरूि तपयसणी करतयत. मयल निनदाष्ट गुणित्तय पभणा केल्र्यस ते तपयसणी प्रमयणपत्र जयरी करतयत. प्रमयणपत्र ज्र्य कयलयिधीत निर्यात मयल पयठियर्चय आहे ते देखील निनदाष्ट करते. खरी निर्यात मयल बयांधणी केलेल्र्य अिस्िेत तपयसणीसयठी खेप-निहयर् तपयसणीच्र्य बयबतीत घेतली जयते. मयनर्तयप्रयप्त तपयसणी सांस्िेद्वयरे जयरी केलेल्र्य प्रमयणपत्रयनशियर् कोणत्र्यही अनधसभनचत िस्तभची कोणतीही खेप निर्यात केली जयऊ शकत ियही. प्रनिर्ेतील गुणित्तय निर्ांत्रणयच्र्य अधीि असलेल्र्य िस्तभ िगळतय, ही प्रणयली सिा िस्तभांिय लयगभ होते. लघु-उत्पयदक जे त्र्यांच्र्य स्ित:च्र्य सुनिधय आनण कमाचयरी घेऊ शकत ियहीत ते सयमयनर्त: खेप-निहयर् मयल तपयसणी प्रमयणपत्र प्रनिर्य ियपरतयत. munotes.in

Page 105

निर्यात प्रनिर्य आनण
दस्तऐिजीकरण - १
105 १ . ÿिøयेतील गुणव°ा िनयंýण रांग आनण सांबांनधत उत्पयदिे, नलिोनलर्म, मृदीकीर्, िपयईची शयई, स्िच्ितय कपडे/सॅनिटरी िेअसा आनण इतर िस्तभ प्रनिर्ेतील गुणित्तय निर्ांत्रणयच्र्य कक्षेत र्ेतयत. सतत प्रनिर्य उद्योगयांिय मयनर्तयप्रयप्त "निर्यात-र्ोग्र्" निर्यग बिण्र्यचय पर्यार् असतो कयरण त्र्यांच्र्यकडे मयिक दजयाच्र्य उत्पयदियांचे उत्पयदि/प्रनिर्य करण्र्यसयठी आिश्र्क पयर्यर्भत सुनिधय असतयत. ही नस्िती त्र्यांिय त्र्यांच्र्य घोषणयांिर आधयररत तपयसणी करण्र्यस, घोषणय करण्र्यस आनण तपयसणी प्रमयणपत्रे प्रयप्त करण्र्यस अिुमती देते. २. Öव-ÿमाणन र्यरतयची अनिियर्ा गुणित्तय निर्ांत्रण आनण निर्यातपभिा तपयसणी र्ोजिय चयलितयिय नमळयलेल्र्य अिुर्ियमुळे तपयसणी प्रणयलीमध्र्े गुणयत्मक बदल झयलय आहे. स्ि-प्रमयणीकरण प्रणयली अलीकडेच सुरू करण्र्यत आली आहे. गुणित्तय निर्ांत्रणयची जबयबदयरी असलेल्र्य उत्पयदि निर्यग िे निर्यातीसयठी स्ितःचे उत्पयदि प्रमयनणत केले पयनहजे र्य कल्पिेिर हे आधयररत आहे. १०.५ सारांश • र्य सिलती आनण कपयतीचय दयिय करण्र्यसयठी निर्यातदयरयांिी आर्कर प्रयनधकरणयकडे िोंदणी करणे आनण कयर्म खयते िमयांक(PAN) प्रयप्त करणे आिश्र्क आहे. • ECGC निर्यातदयरयांिय व्र्यपयरी बँकय आनण इतर नित्तीर् सांस्ियांकडभि आनिाक मदत नमळनिण्र्यत मदत करते. • निर्यात तपयसणी सांस्िय(EIA) अनधकयर्यंिी सयदर केलेल्र्य कयमनगरीच्र्य अहियलयिर आधयररत तपयसणी प्रमयणपत्र जयरी करते. • रांग आनण सांबांनधत उत्पयदिे, नलिोनलर्म, मृदीकीर्, िपयईची शयई, स्िच्ितय कपडे/सॅनिटरी िेअसा आनण इतर िस्तभ प्रनिर्ेतील गुणित्तय निर्ांत्रणयच्र्य कक्षेत र्ेतयत. १०.६ ÖवाÅयाय अ). वणªनाÂमक ÿij: संि±Į उ°रे: १. आर्यतक-निर्यातक कोड िमयांक कयर् आहे? २. गुणित्तय निर्ांत्रण र्य शब्दयचे िणाि करय. ३. निर्यात प्रोत्सयहि पररषद (EPC) िोडकर्यत स्पष्ट करय . ४. 'निर्यात-पभिा' नह सांज्ञय स्पष्ट करय. ५ . निर्यात बयजयरपेठेमध्र्े नितरणयचे कोणकोणते निनिध मयगा आहेत? munotes.in

Page 106

निर्यात निपणि II

106 दीघō°रे: १. दस्तऐिजयांच्र्य र्यदीसह िस्तभ ि सेिय कर (GST) िोंदणी स्पष्ट करय. २. मयलनिहयर् तपयसणी ि निर्ांत्रणयचे तपशीलियर िणाि करय . ३. निर्यात-पभिा तपयसणी कयर् आहे हे िोडकर्यत स्पष्ट करय. ४. निर्यातीमध्र्े अांतर्भात निर्यातपभिा कयर्ापद्धती िोडकर्यत स्पष्ट करय. ५ . 'िेगिेगळ्र्य प्रयनधकरणयांकडे िोंदणी' िोडकर्यत स्पष्ट करय . ब). एकािधक िनवडी ÿij: १. व्र्यिसयनर्क आनण रयजकीर् अशय जोखमींपयसभि स्ितःचे सांरक्षण करण्र्यसयठी, निर्यातदयरयांिी ............कडे िोंदणी करणे आिश्र्क आहे. अ) र्यरतीर् ररझव्हा बँके ब) र्यरतीर् निर्यात पत ि हमी महयमांडळ क) िोंदणी-सह-सदस्र्त्ि प्रमयणपत्र ड) सयगरी उत्पयदि निर्यात निकयस प्रयनधकरण २. RCMC म्हणजे ………………. अ) िोंदणी-सह-सदस्र्त्ि प्रमयणपत्र ब) िोंदणी- प्रमयणपत्र-सदस्र्त्ि प्रमयणपत्र क) िोंदणी- सह-सदस्र्त्ि सह ड) िोंदणी- प्रमयणपत्र-सदस्र्त्ि सह ३ ज्र्य निर्यातदयरयांिय................ अांतगात मयनर्तय नमळयली आहे त्र्यांिी त्र्यांचे अजा निर्यात तपयसणी सांस्िेकडे 'तपयसणीसयठी सभचिय' स्िरूपयत सयदर करणे आिश्र्क आहे. अ) तपयसणी प्रमयणपत्र आनण गुणित्तय निर्ांत्रण -IPQC ब) िोंदणी-सह-सदस्र्त्ि प्रमयणपत्र -RCMC क) र्यरतीर् निर्यात सांस्िय महयसांघ -FIFO ड) र्यरतीर् निर्यात पत ि हमी महयमांडळ -ECGC ४. निर्यातदयरयांिी त्र्यांची निर्यात कयर्े पयर पयडण्र्यसयठी ..... ..............िुसयर, त्र्यांच्र्य निर्यात प्रनिर्ेसयठी सयठी त्र्यांिी नििडलेल्र्य सांस्ियांच्र्य प्रकयरयची िोंदणी करणे आिश्र्क आहे. अ) १९५६ च्र्य कांपिी कयर्द्ययांतगात सांर्ुक्त र्यांडिल कांपिी ब) १९६५ च्र्य कांपिी कयर्द्ययांतगात सांर्ुक्त र्यांडिल कांपिी क) १९५५ च्र्य कांपिी कयर्द्ययांतगात सांर्ुक्त र्यांडिल कांपिी ड) १९६६ च्र्य कांपिी कयर्द्ययांतगात सांर्ुक्त र्यांडिल कांपिी ५ . ……………….. सिा निर्यातदयरयांिय र्यरतीर् ररझव्हा बँकेकडभि निर्यातक कोड िमयांक (CNX) प्रयप्त करणे बांधिकयरक होते. अ) १९९४ पभिी ब) १९९८ पभिी क) १९९७ पभिी ड) १९९९ पभिी उत्तरे : १- ब),२-अ),३-अ),४-अ),५ – क) munotes.in

Page 107

निर्यात प्रनिर्य आनण
दस्तऐिजीकरण - १
107 क). åरकाÌया जागा भरा: १. निर्यात व्र्यपयर ……………… निर्ांत्रणयांद्वयरे निर्ांनत्रत केलय जयतो. २. …………… जे त्र्यांच्र्य स्ित:च्र्य सुनिधय आनण कमाचयरी घेऊ शकत ियहीत ते सयमयनर्त: खेप-निहयर् मयल तपयसणी प्रमयणपत्र प्रनिर्य ियपरतयत. ३. एकमेि मयलकयिे ............ प्रयनधकरणयांची परियिगी घ्र्यिी. ४. निर्यातदयरयांिी त्र्यांच्र्य ............ियियिे चयलभ खयते उघडणे आिश्र्क आहे. ५ . निर्यातदयरयिे निनहत 'तपयसणीसयठी सभचिय' अजा............ सयदर करणे आिश्र्क आहे उत्तरे : १. कयर्देशीर २. लघु-उत्पयदक ३. स्ियनिक ४. संÖथे¸या ५ . िनयाªत तपासणी संÖथेला ड). खालील वा³य चूक िकंवा बरोबर आहे का ते सांगा: १. परदेशी खरेदीदयरयकडभि नमळयलेल्र्य मयगणीची अांमलबजयिणी ही निर्यात प्रनिर्य म्हणभि ओळखली जयते २. निर्यात बयजयरयचय निस्तयर देशयांतगात बयजयरयच्र्य निस्तयरयपेक्षय कमी आहे. ३. निरीक्षकयांचय अहियल अिुकभल असल्र्यस, निर्यात तपयसणी सांस्िय उपसांचयलक एक िकयर नटप्पणी (Rejection Note) जयरी करतयत. ४. IEC िमयांक नमळिण्र्यसयठी अजयासोबत रु. १००० फी द्ययिी लयगते. ५ . िकयर नटप्पणी निरुद्ध अपील दयखल करण्र्यसयठी निर्यातदयरयकडे पयितीच्र्य तयरखेपयसभि १ मनहनर्यचय कयलयिधी असतो. उत्तरे : बरोबर - १ आनण ४ चभक - २, ३ आनण ५ १०.७ संदभª • एकस्पोटा पॉलीसी प्रोनसजसा एनड डॉकर्ुमेंटेशि - एमआर् महयजि, स्िो व्हयइट पनब्लकेशि प्रय. नलनमटेड, २६ िी आिृत्ती, • इांटरिॅशिल नबझिेस , के. अस्ििप्पय, मॅकग्रय-नहल एज्र्ुकेशि (इांनडर्य) प्रय. नल., ६िी आिृत्ती munotes.in

Page 108

निर्यात निपणि II

108 • एकस्पोटा इम्पोटा प्रोनसजसा - डॉकर्ुमेंटेशि एनड लॉनजनस्टकस , सी. रयमय गोपयल, नर्भ एज इांटरिॅशिल पनब्लशर, २००६ / पुिमुाद्रण जयिेियरी २०१६ • इांटरिॅशिल एकस्पोटा एनड इम्पोटा मॅिेजमेंट, फ्रयननसस चेरुनिलम, नहमयलर् पनब्लनशांग हयऊस, २० िय • आर.के. जैि र्यांचे, फॉरेि रेड पॉनलसी एनड हॅण्डबुक ऑफ प्रोनसजसा (निि फॉम्सा , सकर्ुालसा एनड पनब्लक िोटीसेस) • एनकझम पॉनलसी एनड हॅण्डबुक ऑफ एनकझम पॉनलसी - VOL I आनण II • इांटरिॅशिल मयकेटींग आनण एकस्पोटा मॅिेजमेंट, जेरयल्ड अल्बयम, एडनिि ड्र्भर, अलेकझयांडर जोनसर्यसि, नपअसाि पनब्लकेशनस, ८िी आिृत्ती, जभि २०१६ • इांटरिॅशिल मयकेटींग स्रॅटेजी, इसोबेलडभल आनण रॉनबि लोि, ५ िी एनडशि, िॉमसि लनिंग, २००८. • नर्भ इम्पोटा एकस्पोटा पॉनलसी - ियर्ी पनब्लकेशनस, २०१७ • पी.के. खुरयिय, एकस्पोटा मॅिेजमेंट, गलगोनटर्य पनब्लनशांग कांपिी, ििी नदल्ली • पी.के. ियसुदेिय, इांटरिॅशिल मयकेटींग -, एकसेल बुकस, चौिी आिृत्ती, ििी नदल्ली  munotes.in

Page 109

109 ११ िनयाªत ÿिøया आिण दÖतऐवजीकरण – २ ÿकरण संरचना ११.० उिĥĶे ११.१ ÿÖतावना ११.२ नौवहन आिण सीमाशुÐक टÈपा सोपÖकार ११.३ समाशोधन आिण अúेषण अिभकÂयाªची (Clearing and forwarding agent) भूिमका ११.४ िनयाªत -पIJात िनयाªत उÂपÆन ÿाĮ करÁयाची कायªपĦती ११.५ बंधपý (Bond) आिण हमीपý (Letter of Undertaking) अंतगªत िनयाªत कायªपĦती ११.६ सारांश ११.७ ÖवाÅयाय ११.८ संदभª ११.० उिĥĶे • नौवहन आिण सीमाशुÐक टÈपा सोपÖकार याबĥल चचाª करणे • समाशोधन आिण अúेषण अिभकÂयाªची (Clearing and forwarding agent) भूिमका समजून घेणे • िनयाªत -पIJात िनयाªत उÂपÆन ÿाĮ करÁयाची कायªपĦती ÖपĶ करणे. • बंधपý (Bond) आिण हमीपý (Letter of Undertaking) अंतगªत िनयाªत कायªपĦतीची łपरेषा समजून घेणे . ११.१ ÿÖतावना परदेशातील खरेदीदाराकडून िमळालेÐया मागणी¸या अंमलबजावणीला िनयाªत ÿिøया Ìहणून संबोधले जाते आिण Âयात िनयाªतदाराने पुĶी केलेÐया मागणी ¸या ÿाĮीपासून ते अंितम भरणा ÿाĮीपय«त¸या सवª गोĶéचा समावेश होतो. िनयाªत मागणी ÿाĮ करणे कठीण नाही, परंतु ती यशÖवीåरÂया आिण समाधानकारकपणे पार पाडणे अÂयंत कठीण आहे. वÖतुिÖथती ही आहे िक, परदेशात माल िनयाªत करÁया¸या ÿिøयेमÅये समान िविशĶ ÿिøयेचे अनुसरण करावे लागते आिण िनयाªत ÿिøया कायदेशीर मयाªदां¸या अधीन आहे. िनयाªत Óयापार कायदेशीर िनयंýणाĬारे िनयंिýत केला जातो आिण पåरणामी, Âयाचे ÿÂयेक कायª िविशĶ ÿिøयेनुसार चालते. वÖतूं¸या िनयाªतीमÅये पाळÐया जाणाö या िविवध ÿिøयांमुळे पĦतशीर िनयाªत अंमलबजावणी सुलभ होते. munotes.in

Page 110

िनयाªत िवपणन II


110 िनयाªत बाजार हा देशांतगªत बाजारपेठे¸या फĉ िवÖतारापे±ा अिधक मोठा आहे. देशांतगªत आिण परदेशी बाजारपेठेतील मूलभूत Óयवसाय तßवे बाजूला ठेवून, परदेशात िवøìसाठी तपशीलवार बाजार सव¥±ण, िनयाªत , सागरी िवमा, सीमाशुÐक आिण परकìय चलन औपचाåरकता इÂयादी ±ेýांमÅये िवशेष ²ान आवÔयक आहे. ११.२ नौवहन आिण सीमाशुÐक टÈपा सोपÖकार िनयाªत मालाचे नौवहन सीमाशुÐक अिधकाöयां¸या परवानगीने आिण पयªवे±णाने केले जाणे आवÔयक आहे. सीमाशुÐक अिधकाö यांकडून औपचाåरक परवानगी िमळाÐयािशवाय ते जहाजावर चढवले जाऊ शकत नाहीत. सीमाशुÐक अिधकारी ही परवानगी फĉ तेÓहाच देतात जेÓहा ते समाधानी असतात कì िनयाªत केला जाणारा माल हा िनयाªतदार िकंवा Âया¸या समाशोधन आिण अúेषण अिभकÂयाªने घोिषत केलेÐया मालाचा ÿकार आिण मूÐय यांना अनुसłन आहे आिण कोणतेही शुÐक देय असÐयास ते, योµयåरÂया मोजले गेले आहे आिण अदा केले आहे. सीमाशुÐक ÿिøया खालीलÿमाणे सारांिशत केली जाऊ शकते- १. दÖतऐवज सादर करणे - जहाजी माल/नौभार सीमाशुÐक सोपÖकार पूतªतेसाठी, िनयाªतदार िकंवा Âया¸या ÿितिनधीने नौवहन िबला¸या पाच ÿती, तसेच आवÔयक दÖतऐवज सादर करणे आवÔयक आहे. जसे िक - पत पý िकंवा प³का/पुĶीकृत िनयाªत मागणी आदेश. Óयावसाियक बीजक , संवेĶन सूची, उÂप°ी ÿमाणपý, हमीद° भरणा अजª (Guaranteed Remittance-GR Form ) , ARE-१ (Application for Removal of Excisable goods) अजª, तपासणी ÿमाणन ची मूळ ÿत., (आवÔयकता असेल ितथे) सागरी िवमापý २. कागदपýांची पडताळणी - सीमाशुÐक मूÐयमापनकताª ÿÂयेक दÖतऐवजात असलेÐया मािहतीची पडताळणी करतो आिण िनयाªतदाराने सवª औपचाåरकता पाळÐया आहेत याची खाýी करतो. Âयाला सवª ÿकारे खाýी झाÐयावर तो "नौवहन देयक øमांक (Shipping Bill Number)" जारी करतो, जे िनयाªतदारा¸या ŀĶीकोनातून फार महÂवाचे असते. ३. वाहतूक परवाना आदेश (Carting Order) - िनयाªतदाराचा सीमाशुÐक गृह ÿितिनधी (दलाल/अिभकताª) वाहतूक परवाना आदेश (Carting Order) िमळिवÁयासाठी संबंिधत बंदर िवĵÖतमंडळा¸या/ÓयवÖथापना¸या अधी±कांशी संपकª साधतो. वाहतूक परवाना आदेश िमळाÐयानंतर, जी गोदीमÅये माल हलवÁयाची मूलत: परवानगी असते; माल ÿÂय±रीÂया गोदीमÅये हलिवला जातो. वाहतूक परवाना आदेश जारी करÁयासाठी नौवहन देयका¸या न³कल ÿतीवरील पृķांकन वापरले जाते. munotes.in

Page 111

िनयाªत ÿिøया आिण
दÖतऐवजीकरण – २
111 ४. गोदामामÅये मालाची साठवणूक - वाहतूक परवाना आदेश िमळाÐयानंतर माल गोदीमÅये हलिवला जातो. Âयानंतर हा माल गोदी¸या गोदामामÅये ठेवला जातो. ५. मालाची तपासणी - सीमाशुÐक परी±क मालाची तपासणी करतात आिण Âया¸या उपिÖथतीत मालाचे पुडके मोहोरबंद करतात. मालाची समाधानकारक तपासणी केÐयानंतर, परी±क "िनयाªत कł īा" असा आदेश जारी करतो ºयाĬारे माल जहाजावर चढवला जातो. हीच ÿिøया आता इले³ůॉिनक मािहती अदलाबदल (EDI) ÿणाली वापłन केली जाते. ६. जहाज आदेश (Let ship order) िमळवणे - सीमाशुÐक गृह ÿितिनधी नौवहन देयकाची न³कल ÿत, इतर कागदपýांसह, सीमा शुÐक ÿितबंधक कायाªलयांना सादर करतो. सीमाशुÐक ÿितबंधक अिधकाöयाने सवªकाही ÓयविÖथत असÐयाचे िनधाªåरत केÐयास, तो नौवहन देयका¸या न³कल ÿतीवर " जहाज पाठवू īा" या आदेशासह Öवा±री करतो. ७. जहाजात माल चढवणे - जहाज आदेश िमळाÐयानंतर, माल जहाजावर चढवला जातो, ºयासाठी जहाजाचा मु´य कĮान/ वाहतूक अिधकारी बंदर अधी±कांना उपकĮानाची पावती (Mate's Receipt) जारी करतो. अशा ÿकारे उपकĮानाची पावती (Mate's Receipt) बंदर ÓयवÖथापका¸या कायाªलयात पोहोचते. ८. बंदर थकबाकì/देणीचे ÿदान - िनयाªतदाराचा ÿितिनधी नंतर आवÔयक बंदर थकबाकì भरतो आिण उपकĮानाची पावती िमळवतो. ९. जहाज भरण पý (Bill of lading) िमळवणे - अंितम टÈपा Ìहणून, िनयाªतदाराचा ÿितिनधी उपकĮानाची पावती Âया नौवहन कंपनीकडे सादर करतो ºया¸या जहाजावर माल चढवला जातो. जहाज भरण पý नौवहन कंपनीĬारे जारी केले जाते. जहाज भरण पý सामाÆयत: दोन िकंवा तीन परøाÌय (negotiable) आिण अपरøाÌय (non-negotiable) ÿतéमÅये जारी केले जाते, कारण नंतर िविवध ÿसंगी Âयांची आवÔयकता असते . ११.३ समाशोधन आिण अúेषण अिभकÂयाªची (Clearing & Forwarding Agent) भूिमका मालाचे सुरळीत आिण वेळेवर नौवहन सुिनिIJत करÁयासाठी िनयाªतदारांना िविवध सेवा पुरवणे हे Âयांचे मूलभूत कायª आहे. समाशोधन आिण अúेषण अिभकताª वाहतुकìचा ÿकार आिण मागª िनिIJत करÁयात महßवपूणª भूिमका बजावतात. हे ते त² असतात जे munotes.in

Page 112

िनयाªत िवपणन II


112 िनयाªतदारांना सवō°म जहाज/िवमान कंपनी वापरÁयाबĥल सÐला देऊ शकतात. अंितम खरेदीदारापय«त माल वेळेवर आिण ºया िÖथतीत पाठवला गेला Âया िÖथतीत कमीत कमी खचाªत पोहोचेल याची खाýी करÁयासाठी ÿÂयेक िनयाªतदार िवतरण वृिĦ±याबाबत (Logistics) जागłक असतो. िवतरण वृिĦ±याचे सार Ìहणजे वाहतुकì¸या पĦतीची िनवड. समाशोधन अिभकताª िनयाªतदाराला वाहतुकì¸या पयाªयी पĦतé¸या उपलÊधतेबĥल सÐला देतो आिण िवतरणाची अंितम मुदत पूणª करत असताना कमीत कमी संभाÓय खचª साÅय करÁयासाठी िनयाªतदाराला वाहतुकì¸या पĦतीबाबत अंितम िनणªय घेÁयास मागªदशªन करतो. या िøयाकलापांÓयितåरĉ, तो िनयाªतीशी संबंिधत बहòतेक काय¥ करतो, जसे कì वÖतूंचे िचÆहांिकत करणे, खूणिचęी लावणे आिण बांधणी करणे, Óयापार कायīांबĥल सÐला देणे, Öथािनक वाहतुकìची ÓयवÖथा करणे आिण वाहतुकì¸या अīयावत घडामोडéवर ल± ठेवणे आिण िनयाªतदारा¸या वतीने शुÐक- कपातीचा दावा करणे. एक कायª±म समाशोधन आिण अúेषण अिभकताª िनयाªतदाराचा ÿवास सुलभ, अिधक आरामदायी आिण श³यतो ÖवÖत बनवÁया¸या िदशेने खूप पुढे जातो. सवाªत महßवाचे Ìहणजे, समाशोधन आिण अúेषण अिभकताª हालचाल/वाहतुकìमÅये समÖया असÐयास िनयाªतीसाठी समÖयािनवारक Ìहणून काम करतात. असे Ìहटले जाते िक, खरा समाशोधन अिभकताª, वÖतू िवकÁयाचे सोडून इतर सवª काय¥ कł शकतो. जेÓहा मालाची रेÐवेने वाहतूक केली जाते, तेÓहा रेÐवे मंडळाने िवकिसत केलेÐया रेÐवे ÿाधाÆय अनुसूचीमÅये िनयाªत मालाला B िकंवा C ÿाधाÆय िदले जाणे आवÔयक आहे. अनुसूचीमÅये सवō¸च A ते सवाªत कमी E पय«त पाच ÿाधाÆये आहेत. पåरणामी, B आिण C हे बö यापैकì उ¸च ÿाधाÆय आहेत. सीमाशुÐक गृह ÿितिनधी (दलाल/अिभकताª), वाहतूक अúेिषत (Freight Forwarders) आिण नौवहन अिभकताª ही समाशोधन आिण अúेषण अिभकÂयाªची इतर नावे आहेत. ११.४ िनयाªत -पIJात िनयाªत उÂपÆन ÿाĮ करÁयाची कायªपĦती िनयाªतीतून िमळणारी र³कम वसूल करÁयाची ÿिøया खालीलÿमाणे आहे- अ)वाटाघाटीसाठी बँकेकडे सादर करावयाची कागदपýे: माल पाठवÐयानंतर, िनयाªतदाराने नौवहन दÖतऐवज अिधकृत Óयापाöयाकडे/िवøेÂयाकडे सादर करणे आवÔयक आहे. वाटाघाटीसाठी िनयाªती¸या तारखेपासून २१ िदवसां¸या आत, बँकेकडे संबंिधत दÖतऐवज सादर करणे आिण बँकेकडून भरणा ÿाĮ करÁया¸या ÿिøयेस "दÖतऐवजां¸या वाटाघाटी" असे संबोधले जाते आिण दÖतऐवजांना " वाटाघाटीयोµय/ परøाÌय कागदपýांचा संच " (Negotiable Set of Documents) Ìहणून संबोधले जाते. साधारणपणे, या संचामÅये खालील दÖतऐवज समािवĶ असतात: १. दशªनी धनाकषª(Sight Draft), २. िविनमय िवपý/हòंडी (Bill of Exchange), ३. मुदती धनाकषª(Usance Draft), ४. मूळ पतपý, munotes.in

Page 113

िनयाªत ÿिøया आिण
दÖतऐवजीकरण – २
113 ५. सीमाशुÐक चलन, ६. सीमाशुÐक िवभागाĬारे ÿमािणत केलेÐया एका ÿतीसह Óयावसाियक बीजक, ७. बांधणीसाठी पडताळा सूची, ८. परकìय चलन घोषणेसाठी अजª, GR/SOFTEX/PP (दोन ÿतéमÅये) अजª, ९. जहाज पावती १०. उÂप°ी ÿमाणपý, GSP /APR ÿमाणपý, आिण ११. सागरी िवमापýाची न³कल. ब) दÖतऐवज पाठवणे: पतपýा¸या अटéनुसार बँक आयातदारा¸या बँकेशी या दÖतऐवजां¸या वाटाघाटी करते. दÖतऐवजां¸या वाटाघाटी करÁयापूवê, िनयाªतदाराची बँक सवª औपचाåरकता पूणª झाÐया आहेत आिण सवª कागदपýे ÓयविÖथत आहेत याची खाýी करÁयासाठी Âयांची तपासणी करते. Âयानंतर बँक िनयाªतदाराला बँक ÿमाणपý तसेच Óयावसाियक चलनां¸या सा±ांिकत ÿती पाठवते . क) िविनमय िवपý(Bill of Exchange) /हòंडी Öवीकारणे: कागदोपýी िविनमय िवपý हे वरील कागदपýांसह असलेले िविनमय पý आहे. Âयाचे दोन ÿकार आहेत: भरÁया¸या बदÐयात दÖतऐवज (दशªनी धनाकषª): दशªनी धनाकषाª¸या बाबतीत, आदेशक (Drawer) बँकेला भरÁया¸या बदÐयात केवळ संबंिधत दÖतऐवज आयातदाराला सुपूदª करÁयाची सूचना देतो. Öवीकृती¸या बदÐयात दÖतऐवज (मुदती धनाकषª): मुदती धनाकषाª¸या बाबतीत, आदेशक (Drawer) बँकेला आयातदाराला Âया¸या िविनमय िवपýा¸या 'Öवीकृती'¸या बदÐयात आवÔयक दÖतऐवज िवतåरत करÁयाची सूचना देतो. ड) ±ितपूतêपý (Letter of Indemnity): ±ितपूतêपýावर Öवा±री कłन, िनयाªतदार दÖतऐवज सादर केÐयावर Âया¸या बँकेतून Âवåरत पैसे िमळवू शकतो. नुकसानभरपाई¸या पýावर Öवा±री कłन, िनयाªतदार, आयातदाराने पैसे न िदÐयास बँकेला जमा झालेÐया Óयाजासह, नुकसानभरपाई देÁयास सहमती देतो. इ) िनयाªत उÂपÆनाची ÿाĮी: जेÓहा कागदोपýी िविनमय िवपý ÿाĮ होते, तेÓहा आयातदार एकतर दशªनी धनाकषाª¸या बाबतीत भरणा करतो िकंवा िविनमय िवपýा¸या पåरप³वतेवर देय देÁया¸या हमीसह मुदती धनाकषª Öवीकारतो. आयातदारा¸या बँकेकडून िनयाªतदारा¸या बँकेला भरणा ÿाĮ होतो आिण िनयाªतदारा¸या खाÂयात जमा केले जातो. फ) हमीद° भरणा अजाªची (Guaranteed Remittance-GR Form ) ÿिøया: जेÓहा िनयाªतदारा¸या बँकेला िनयाªतीची र³कम ÿाĮ होते, तेÓहा ती GR ¸या न³कल ÿतीवर संबंिधत मािहती नŌदवून RBI ला सूिचत करते. RBI GR¸या न³कल munotes.in

Page 114

िनयाªत िवपणन II


114 ÿतीमधील मािहतीची तुलना सीमाशुÐक िवभागाकडूनs िमळालेÐया GR ¸या मूळ ÿतीतील मािहतीशी करते. तपशील योµय असÐयाचे आढळÐयास, िनयाªत Óयवहार पूणª मानला जातो. ११.५ बंधपý (Bond) आिण हमीपý (Letter of Undertaking) अंतगªत िनयाªत कायªपĦती िनयाªत करÁयाची ÿिøया : १) भारतीय वÖतू आिण सेवा (IGST) कायīा¸या कलम १६ अÆवये, िनयाªतीस शूÆय- िनधाªåरत पुरवठा मानले जाते. २) शूÆय- िनधाªåरत िनयाªत पुरवठ्यासाठी िनिवĶ भरण सूट (Input Tax Credit) उपलÊध आहे. ३) िनयाªतदार दोनपैकì एका पåरिÖथतीत परतावा मागू शकतो: अ) IGST न भरता, बंधपý (Bond) आिण हमीपý (Letter of Undertaking) अंतगªत िनयाªत करणे आिण न वापरÐया गेलेÐया िनिवĶ भरण सूटी¸या परताÓयाचा दावा करणे; िकंवा ब) IGST भरÐयानंतर आिण अशा करा¸या परताÓयावर दावा केÐयानंतर िनयाªत करणे; (अिधकार: IGST कायīाचे कलम १६(३), CGST िनयमांचे िनयम ९६ आिण ९६A.)  िनयाªत अिभÓयĉ िकंवा िनयाªत अहवाल िवतåरत केÐयानंतर, पयाªय अ) साठी सामाÆय पोटªलवर इले³ůॉिनक पĦतीने परताÓयासाठी अजª दाखल करणे आवÔयक आहे.  वरील पयाªय ब) साठी वेगÑया अजाªची आवÔयकता नाही. नौवहन देयक (shipping bill) हाच परतावा अजª मानला जातो. िनयाªत अिभÓयĉ िकंवा िनयाªत अहवाल दाखल केÐयानंतर आिण िनयाªतदाराने अजª GSTR-३ मÅये वैध िववरणपý सादर केÐयानंतरच परतावा श³य आहे. ४) वरील दोन पयाªयांपैकì एकाच वेळी िम® दरांमÅये सूट मागÁयाची आिण ITC िकंवा IGST ¸या परताÓयावर दावा करÁयाची परवानगी नाही. ५) तथािप, आधी¸या दोन पयाªयांपैकì ITC िकंवा IGST ¸या परताÓया¸या सोबत सीमाशुÐक करात सूट िमळवÁयाची परवानगी आहे. बंधपý (Bond) / हमीपý (Letter of Undertaking) १) बंधपý / हमीपý अजª GST RFD(Refund) – ११ मÅये सादर करणे आवÔयक आहे. (सोबत जोडलेले). munotes.in

Page 115

िनयाªत ÿिøया आिण
दÖतऐवजीकरण – २
115 २) बंधपý ºया राºयात सादर केले आहे Âया राºयासाठी योµय मूÐया¸या गैर-Æयाियक मुþांकìत कागदावर सादर करणे आवÔयक आहे. ३) बंधपý िनयाªतीशी संबंिधत कर भरते. ४) िनयाªतदार िनयाªतदाराने अंदािजत कर दाियÂवा¸या रकमेसाठी एक चालू रोखे ÿदान कł शकतात. अितåरĉ बंधपý देऊन उवªåरत रो´याचे मूÐय नंतर वाढवता येते. ५) बँक हमी साधारणपणे बंधपýा¸या रकमे¸या १५% पे±ा जाÖत नसावी. ६) िनयाªतदारा¸या कायªिसĦी अनुलेखा¸या(track record) आधारे, आयुĉ बँक हमी माफ कł शकतात िकंवा बँक हमीची र³कम कमी कł शकतात. ७) हमीपý बंधपýा¸या बदÐयात सादर केले जाऊ शकते: अ). एक पाýता धारक; िकंवा ब). एक नŌदणीकृत Óयĉì ºयाने मागील आिथªक वषाªत िनयाªत उलाढाली¸या िकमान १०% (परंतु Ł. १ कोटी पे±ा कमी नाही) भरणा ÿाĮ केला. क). नŌदणीकृत Óयĉìवर CGST कायदा िकंवा इतर कोणÂयाही िवīमान कायīांतगªत Ł. २.५ कोटी पे±ा जाÖत कर चुकिवÐयाबĥल कारवाई केली गेली नाही. ८) हमीपýासाठी नŌदणीकृत Óयĉì¸या नाममुþीत पýावर (Letterhead) कायªरत भागीदार, ÓयवÖथापकìय संचालक, कंपनी सिचव िकंवा मालक िकंवा अशा कायªरत भागीदाराने िकंवा अशा कंपनी¸या संचालक मंडळाने िकंवा मालकाने अिधकृतपणे अिधकृत केलेÐया ÓयĉìĬारे Öवा±री करणे आवÔयक आहे . ९) बंधपý / हमीपý अिधकार±ेýातील सीमाशुÐक उपायुĉ/सहआयुĉ Ĭारे िनयाªतदारा¸या Óयवसाया¸या ÿमुख जागेवर अिधकार±ेýासह Öवीकारले जाणे आवÔयक आहे. १०) सÅया, िनयाªतदार क¤þीय कर ÿािधकरण िकंवा राºय कर ÿािधकरणाकडे बंधपý / हमीपý दाखल करÁयास मोकळे आहेत. ११) हमीपý १२ मिहÆयां¸या कालावधीसाठी वैध असणे आवÔयक आहे. १२) RFD-११ मधील बंधपý / हमीपý सामाियक पोटªलवर सबिमशनचे मॉड्यूल उपलÊध होईपय«त अिधकार±ेýातील सीमाशुÐक उपायुĉ/सहआयुĉ कडे Óयिĉशः सादर केले जाऊ शकतात. ११.६ सारांश • समाशोधन आिण अúेषण अिभकताª वाहतुकìचा ÿकार आिण मागª िनिIJत करÁयात महßवपूणª भूिमका बजावतात. munotes.in

Page 116

िनयाªत िवपणन II


116 • समाशोधन अिभकताª िनयाªतदाराला वाहतुकì¸या पयाªयी पĦतé¸या उपलÊधतेबĥल सÐला देतो आिण िनयाªतदाराला वाहतुकì¸या पĦतीबाबत अंितम िनणªय घेÁयास मागªदशªन करतो. • सीमाशुÐक गृह ÿितिनधी (दलाल/अिभकताª), वाहतूक अúेिषत (Freight Forwarders) आिण नौवहन अिभकताª ही समाशोधन आिण अúेषण अिभकÂयाªची इतर नावे आहेत. • हमीपýासाठी नŌदणीकृत Óयĉì¸या नाममुþीत पýावर (Letterhead) कायªरत भागीदार, ÓयवÖथापकìय संचालक, कंपनी सिचव िकंवा मालक िकंवा अशा कायªरत भागीदाराने िकंवा अशा कंपनी¸या संचालक मंडळाने िकंवा मालकाने अिधकृतपणे अिधकृत केलेÐया ÓयĉìĬारे Öवा±री करणे आवÔयक आहे. ११.७ ÖवाÅयाय अ). वणªनाÂमक ÿij: संि±Į उ°रे: १. जहाज भरण पý (Bill of lading) थोड³यात ÖपĶ करा. २. सागरी िवमापý Ìहणजे काय? ते ÖपĶ करा. ३. 'िनयाªत Óयापार' या शÊदाचे ÖपĶीकरण करा. ४. 'सीमाशुÐक टÈपा' थोड³यात वणªन करा . ५ . हमीपý Ìहणजे काय? ते ÖपĶ करा. दीघō°रे: १. बंधपý (Bond) अंतगªत िनयाªत कायªपĦती काय आहे? संि±Į Öवłपात वणªन करा . २. िनयाªत Óयापाराचे फायदे ÖपĶ करा. ३. सीमाशुÐक टÈÈयाची कायªपĦती ÖपĶ करा. ४. समाशोधन आिण अúेषण अिभकÂयाªची (CLEARING AND FORWARDING AGENT) भूिमका काय असते? हे संि±Į Öवłपात सांगा . ५ . िनयाªतीचे उÂपÆन वसूल करÁयाची ÿिøया काय आहे? हे थोड³यात ÖपĶ करा . munotes.in

Page 117

िनयाªत ÿिøया आिण
दÖतऐवजीकरण – २
117 ब). एकािधक िनवडी ÿij: १. बँकेकडे संबंिधत दÖतऐवज सादर करणे आिण बँकेकडून भरणा ÿाĮ करÁया¸या ÿिøयेस ".................." असे संबोधले जाते. अ) मूळ पतपý ब) Óयावसाियक बीजक क) िविनमय िवपý ड) दÖतऐवजां¸या वाटाघाटी २. शूÆय- िनधाªåरत िनयाªत पुरवठ्यासाठी.............. भरण सूट (Input Tax Credit) उपलÊध आहे. अ) िनÕपÆन ब) िनिवĶ क) अÿÂय± ड) ÿÂय± ३ . हमीपý ............. कालावधीसाठी वैध असणे आवÔयक आहे. अ) १२ मिहने ब) ६ मिहने क) ३ मिहने ड) २ वषª ४ . िनयाªत बाजार हा ...............बाजारपेठे¸या फĉ िवÖतारापे±ा अिधक मोठा आहे. अ) देशांतगªत ब) आयात क) ऑनलाइन ड) उīोग १. EDI Ìहणजे..................... अ) इले³ůॉिनक दÖतऐवज आदानÿदान ब) इले³ůॉिनक गोदी आदानÿदान क) इले³ůॉिनक मािहती आदानÿदान ड) इले³ůॉिनक आधारसामúी आदानÿदान उ°रे : १- ड),२- ब),३- अ),४-अ),५ – क) क). åरकाÌया जागा भरा: १. ..................¸या बाबतीत, आदेशक (Drawer) बँकेला भरÁया¸या बदÐयात केवळ संबंिधत दÖतऐवज आयातदाराला सुपूदª करÁयाची सूचना देतो. २. भारतीय वÖतू आिण सेवा (IGST) कायīा¸या कलम १६ अÆवये, िनयाªतीस ...................पुरवठा मानले जाते. ३ ...................िमळाÐयानंतर माल गोदीमÅये हलिवला जातो. ४. माल जहाजावर चढवला जातो, ºयासाठी जहाजाचा मु´य कĮान/ वाहतूक अिधकारी बंदर अधी±कांना .............................जारी करतो. ५ . हमीपý ……………शी संबंिधत कर भरते . उ°रे : १. दशªनी धनाकषाª २. शूÆय- िनधाªåरत ३. वाहतूक परवाना आदेश ४. उपकĮानाची पावती (Mate's Receipt) ५ . िनयाªत munotes.in

Page 118

िनयाªत िवपणन II


118 ड). खालील वा³य चूक िकंवा बरोबर आहे का ते सांगा: १. भारतीय वÖतू आिण सेवा (IGST) कायīा¸या कलम १७ अÆवये, िनयाªतीस शूÆय- िनधाªåरत पुरवठा मानले जाते. २. िनयाªत मालाचे नौवहन सीमाशुÐक अिधकाöयां¸या परवानगीने आिण पयªवे±णाने केले जाणे आवÔयक आहे. ३. बंधपý ºया राºयात सादर केले आहे Âया राºयासाठी योµय मूÐया¸या गैर-Æयाियक मुþांकìत कागदावर सादर करणे आवÔयक आहे. ४. वाहतूक परवाना आदेश (Carting Order) िमळाÐयानंतर माल तांिýकŀĶ्या गोदीमÅये हलिवला जातो ५ . सीमाशुÐक परी±क मालाची तपासणी करतात आिण Âया¸या उपिÖथतीत मालाचे पुडके मोहोरबंद करतात. उ°रे : बरोबर - २, ३ आिण ५ चूक - १ आिण ४ ११.८ संदभª • ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एमआय महाजन, Öनो Óहाइट पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६ वी आवृ°ी, • इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल., ६वी आवृ°ी • ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल, Æयू एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६ / पुनमुªþण जानेवारी २०१६ • इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग हाऊस, २० वा • आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª , स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस) • एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL I आिण II • इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर, अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६ • इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५ वी एिडशन, थॉमसन लिन«ग, २००८. • Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७ • पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली • पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग -, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली  munotes.in

Page 119

119 १२ िनयाªत ÿिøया आिण दÖतऐवजीकरण – ३ ÿकरण संरचना १२.० उिĥĶे १२.१ ÿÖतावना १२.२ Óयावसाियक बीजक िन- संवेĶन सूचीचे (Commercial Invoice cum Packing list) महÂव १२.३ जहाज भरण पý (Bill of Lading)/ हवाईमागª देयक (Airway Bill) १२.४ जहाज पावती (Shipping Bill) / िनयाªत िवपý (Bill of Export) १२.५ वािणºयदूतीय बीजक (Consular Invoice) १२.६ उÂप°ी ÿमाणपý (Certificate of Origin) १२.७ सारांश १२.८ ÖवाÅयाय १२.९ संदभª १२.० उिĥĶे • Óयावसाियक बीजक िन संवेĶन सूचीचे(Commercial Invoice cum Packing list) महÂव यावर चचाª करणे. • जहाज भरण पý(Bill of Lading) / हवाईमागª देयक (Airway Bill) ÖपĶ करणे. • जहाज पावती (Shipping Bill) / िनयाªत िवपý (Bill of Export) समजून घेणे. • वािणºयदूतीय बीजक (Consular Invoice)चे िवĴेषण करणे . • उÂप°ी ÿमाणपý (Certificate of Origin) समजून घेणे. १२.१ ÿÖतावना ÿÂयेक िनयाªत नौभरणामÅये अनेक दÖतऐवजांचा समावेश असणे आवÔयक आहे. ते आंतरराÕůीय Óयापारात महßवाची भूिमका बजावतात. नौवहन दÖतऐवजां¸या अनुपलÊधीत, परदेशी खरेदीदारास माल समाशोधन/ मोकळा करÁयात अडचण येऊ शकते िकंवा Âयाला उ¸च दराने आयात शुÐक भरावे लागू शकते. िवøì कराराचा भाग Ìहणून, खरेदीदार आिण िवøेÂयाने Âयां¸या दÖतऐवजां¸या आवÔयकतांवर सहमत असणे आवÔयक आहे. खरेतर, खरेदीदार Âया¸या दÖतऐवजां¸या गरजा पतपýामÅये िनिदªĶ करतो. परदेशातील खरेदीदारास आवÔयक असलेÐया दÖतऐवजां¸या ÿकारांचे काळजीपूवªक पुनरावलोकन करणे आिण Âयानुसार Âयांची ÓयवÖथा करणे ही िवøेÂयाची जबाबदारी आहे. Âयाला Âया¸या देशा¸या परकìय चलन आिण सीमाशुÐक अिधकाöयांनी आवÔयक दÖतऐवज तयार कłन देणे देखील आवÔयक आहे. munotes.in

Page 120

िनयाªत िवपणन II


120 िनयाªतदाराने Âया¸या बँकेकडे वाटाघाटीसाठी नौवहन दÖतऐवजांचा संपूणª संच सादर करणे आवÔयक आहे. तो Âया¸या देशातील सीमाशुÐक अिधकाöयांना आवÔयक असलेÐया नौवहन दÖतऐवजांची तसेच खरेदीदारा¸या देशासाठी आवÔयक असलेली कागदपýे ÓयवÖथा करÁयासाठी जबाबदार आहे. खरेदीदाराची दÖतऐवज आवÔयकता पतपýामÅये समािवĶ केली जाते. िनयाªतदाराने आवÔयक दÖतऐवज, ºयाला "नौवहन दÖतऐवजांचा संपूणª संच" Ìहणून ओळखले जाते, वÖतू पाठवÁया¸या तारखेपासून २१ िदवसां¸या आत Âया¸या बँकेत सादर करणे आवÔयक आहे. १२.२ Óयावसाियक बीजक िन - संवेĶन सूचीचे (Commercial Invoice cum Packing list) महÂव Óयावसाियक बीजक हे िवøेÂया¸या नाममुþीत पýावर (Letterhead) तयार केलेले आिण िवøेÂयाने खरेदीदाराला पाठवलेले खाते िववरण असते. हे िनयाªतदाराने पाठवलेÐया मालाचे जहाज भरण पý आहे. िनयाªत Óयवहारातील मूळ दÖतऐवज Ìहणजे Óयावसाियक बीजक. इतर सवª दÖतऐवज Óयावसाियक बीजकात असलेली मािहती वापłन तयार केले जातात. ÂयामÅये मालाचे वणªन, आकारलेली िकंमत, नौभरणाची मुदत आिण माल असलेÐया आवेĶनावरील खुणा आिण øमांक यासार´या मािहतीचा समावेश आहे. हे मालाचे िवøेÂयाचे िबल असते ºयामÅये माला¸या सवª तपशीलांचा समावेश असतो. Óयावसाियक बीजकामÅये खालील मािहती समािवĶ असावी: • िनयाªतदार आिण आयातदार यांची नावे आिण प°े. • मालाचे वणªन, जसे कì गुणव°ा, ÿमाण, वजन इ. • वÖतूंचे मूÐय, वजा कोणतीही सूट. • आयातदाराची िनÓवळ देय र³कम. • िवøì अटी व शतê • िनयाªतदाराची Öवा±री. इतर समािवĶ नौवहन तपशील खालील ÿमाणे आहेत - • जहाजाचे नाव • पतपý øमांक. • िनयाªतीचा आयात-िनयाªत परवाना øमांक • जहाज भरण पý ø. • बांधणी िविनद¥श आिण िवपणन • आवेĶन ओळख िचÆहे munotes.in

Page 121

िनयाªत ÿिøया आिण
दÖतऐवजीकरण – ३
121 • जहाज पावतीचा øमांक आिण तारीख • नौवहन आिण हाताळणी अटी व शतê • मालवाहतूक शुÐक आिण सागरी िवमा खचª • आवÔयक असलेली कोणतीही अितåरĉ मािहती Óयावसाियक बीजकाचे महßव Óयावसाियक बीजक िनयाªतदार आिण आयातदार दोघांसाठी आवÔयक आहे. िनयाªतदारासाठी महßव - १) भरणा वसुली - Óयावसाियक बीजक हे िनयाªतदाराचे देयक आहे जे आयातदाराने िदले पािहजे. हे िनयाªतदाराला आयातदाराकडून भरणा गोळा करÁयाची ±मता देते. २) गुणव°ा िनयंýण तपासणी - एक Óयावसाियक बीजक ÿत िनयाªत तपासणी संÖथेकडे (Export Inspection Agency-EIA)सादर करणे आवÔयक आहे. ३) सीमाशुÐक िवभागाची परवानगी - नौभरणा¸या िठकाणी परवानगीसाठी Óयावसाियक बीजकाची ÿत सीमाशुÐक िवभागाकडे जमा करणे आवÔयक आहे. ४) कागदोपýी पुरावा - िनयाªतदार आिण आयातदार यां¸यात आयातदाराने देय रकमेवłन िकंवा इतर कोणÂयाही समÖयेवर िववाद झाÐयास ते कागदोपýी पुरावा Ìहणून काम कł शकते. ५) इतर दÖतऐवज तयार करÁयासाठी उपयोगी - Óयावसाियक बीजक िनयाªतदार आिण Âया¸या ÿितिनधीला Óयावसाियक बीजका¸या आधारे जहाज पावती सारखी इतर दÖतऐवज तयार करÁयात मदत करते. ६) ÿोÂसाहनांचा दावा – जकात/सीमाशुÐक परतावा, उÂपादनशुÐक परतावा आिण यासार´या इतर ÿोÂसाहनांचा दावा करÁयासाठी िनयाªतदाराने Óयावसाियक बीजकाची ÿत ÿदान करणे आवÔयक आहे. ७) अिभलेखन/नŌद ठेवणे आिण दĮदाखल करणे (Recording and Filing) - भिवÕयातील संदभाªसाठी नŌद ठेवणे आिण दĮदाखल करणे या उĥेशाने िनयाªतदाराने Óयावसाियक बीजकाची एक ÿत आपÐयाकडे ठेवली पािहजे. munotes.in

Page 122

िनयाªत िवपणन II


122 १२.३ जहाज भरण पý(Bill of Lading) / हवाईमागª देयक (Airway Bill) जहाज भरण पý हा माल पाठवताना नौवहन कंपनीĬारे जारी केलेला दÖतऐवज आहे. हा जहाजी िनयाªतक (िनयाªतकताª) आिण नौवहन कंपनी यां¸यातील माला¸या गंतÓय बंदरात नेÁयासाठीचा करार आहे. हा माला¸या मालकì ह³काचा दÖतऐवज आहे आिण Ìहणून, आयातदाराने गंतÓय बंदरावर माल मोकळा करणे आवÔयक आहे. जहाज भरण पý हा एक दÖतऐवज आहे जो मालाची मालकì ÿमािणत करतो. हा नौवहन कंपनीĬारे जारी केला जातो आिण नौवहन कंपनीकडून पावती Ìहणून काम करतो, ºयाने मालवाहतूक भरणा /ÿदान¸या बदÐयात सहमतीनुसार गंतÓयÖथानावर माल िवतåरत करÁयास सहमती दशªिवली आहे. • जहाज भरण पýात खालील बाबी समािवĶीत आहेत- • नौवहन कंपनीचे नाव. • जहाजी िनयाªतक आिण िनयाªतदाराचे नाव आिण प°ा. • आयातदाराचे िकंवा ÿितिनधीचे नाव आिण प°ा. • जहाजाचे नाव. • जलÿवास øमांक आिण ÿÖथान तारीख • गÆतÓय आिण नौभरणा¸या बंदरांची नावे. • ÿमाण, गुणव°ा, खुणा आिण इतर तपशील. • गĜ्यांची एकूण सं´या. • मालवाहतूक खचª देय आहे िकंवा िदलेला आहे िकंवा नाही • िवतåरत केलेÐया मूळ ÿमाणपýांची सं´या. • माल जहाजावर चढवÐयाची तारीख. • जारी करणाöया ÿािधकरणाची Öवा±री. थोड³यात, जहाज भरण पý हे गंतÓय बंदरात माला¸या वाहतुकìसाठी जहाजी िनयाªतक आिण नौवहन कंपनी यां¸यातील करार आहे. वाहतुकìसाठी ÖवीकारÁयात आलेला माल सुÓयविÖथत आिण िÖथतीत असÐयाची पोचपावती आहे. जहाज भरण पýाचे महßव: अ) जहाज भरण पýाचे िनयाªतदारासाठी महßव- • जहाज भरण पý हा कायदेशीर बंधनकारक दÖतऐवज आहे. िववाद झाÐयास, तो Æयायालयासमोर आणला जाऊ शकतो. • हा एक वाहतूक करार आहे. munotes.in

Page 123

िनयाªत ÿिøया आिण
दÖतऐवजीकरण – ३
123 • ही जहाजावर मालाची पावती िमळाÐयाची औपचाåरक पावती आहे. • हे िनयाªतदारास खरेदीदाराला नौवहन सूचना पाठिवÁयास अनुमती देते. • पारगमनात मालाचे नुकसान झाÐयास नुकसानभरपाईचा दावा दाखल करÁयात िनयाªतदारास मदत करते. • खचª-िवमा आिण मालवाहतूक (CIF) िकंमत पýक सादर करताना ते मालवाहतुकìची अचूक र³कम मोजÁयात िनयाªतदारास मदत करते. ब) जहाज भरण पýाचे आयातदारासाठी महßव- • हा माला¸या मालकìचा एक दÖतऐवज आहे आिण Ìहणून तो ताÊयाचा दावा कł शकतो. • हा अधª- वाटाघाटीयोµय दÖतऐवज आहे, याचा अथª Âयाची मालकì पृķांकन आिण िवतरणाĬारे हÖतांतåरत केली जाऊ शकते. • हे Âयाला मोफत नौवहन (FOB) करारांतगªत योµय मालवाहतुकìची र³कम भरÁयाची परवानगी देते. क) जहाज भरण पýाचे नौवहन कंपनीसाठी महßव- • नौवहन कंपनीला जहाजी िनयाªतक िकंवा आयातदाराकडून मालवाहतूक गोळा करणे सोपे होते. • जहाजावर चढवÁयापूवê खराब झालेÐया मालाचे दÖतऐवजीकरण जहाज भरण पý मÅये केले जाते या अथाªने ते नौवहन कंपनीचे संर±ण करते. १२.४ जहाज पावती (SHIPPING BILL) / िनयाªत िवपý (BILL OF EXPORT) जहाज पावती (Shipping Bill) हा ÿाथिमक दÖतऐवज आहे ºयावर िनयाªतीसाठी सीमाशुÐक परवानगी िदली जाते. हा एक बहòउĥेशीय दÖतऐवज आहे ºयाचा उपयोग वÖतूं¸या िनयाªतीसाठी अजª Ìहणून, गोदी चलन Ìहणून आिण सीमाशुÐक परतावा आिण इतर िनयाªत ÿोÂसाहनांचा दावा करÁयासाठी केला जाऊ शकतो. जहाज पावती (Shipping Bill)मÅये मालाचे वणªन तसेच इतर तपशील समािवĶ असतो जसे कì- • िनयाªतदाराचे नाव, प°ा आिण IEC कोड • जहाजाचे नाव • ÿितिनधी/अिभकÂयाªचे नाव • वÖतूंचे वणªन • आवेĶन आिण िवपणन तपशील munotes.in

Page 124

िनयाªत िवपणन II


124 • वÖतूचे आिथªक मूÐय. • गÆतÓय बंदर. • अितåरĉ मािहती, असÐयास. मु´य सीमाशुÐक दÖतऐवज जहाज पावती आहे. सीमाशुÐक अिधकाöयांनी माल पाठवÁयाची परवानगी देणे आवÔयक आहे. सवªसाधारणपणे, जहाज पावती (Shipping Bill) पाच ÿतéमÅये तयार केली जाते: अ) सीमाशुÐक ÿत, ब) शुÐक परतावा ÿत, क) िनयाªत ÿोÂसाहन ÿत, ड) बंदर ÓयवÖथापन ÿत, आिण इ) िनयाªत ÿत. १२.५ वािणºयदूतीय बीजक (CONSULAR INVOICE) आयातदार िवनंती कł शकतो कì बीजक िनयाªतदारा¸या देशात असलेÐया Âया¸या Öवतः¸या देशा¸या वािणºय दूतावासाने ÿमािणत केले पािहजे. वािणºयदूतीय बीजक ही Óयावसाियक बीजकाची ÿमािणत ÿत आहे. िनयाªत करणाö या देशात िÖथत आयात करणाö या देशाची पåरषद वािणºयदूतीय बीजक जारी करते. जहाज येताच माल मोकळा केला जाईल याची खाýी करÁयासाठी िनयाªतदाराकडून हे ÿाĮ केले जाते. सीमा शुÐकाची गणना करÁयासाठी आवेĶन उघडणे आिण मालाची तपासणी करणे आवÔयक आहे हे सीमा शुÐक अिधकाया«ना पटवून देणे आवÔयक आहे. हे पूणª न झाÐयास, ल±णीय िवलंब आिण अनेक अडचणी येतील. हे टाळÁयासाठी, संबंिधत वािणºय दूतावासात िविहत नमुÆयामÅये अजª सादर कłन वािणºयदूतीय बीजक ÿाĮ केले जाते. हे सहसा तीन ÿतéमÅये तयार केले जाते, एक ÿत आयात करणाö या देशा¸या सीमाशुÐक अिधकाö यांना पाठिवली जाते आिण ितसरी ÿत िनयाªतदाराकडून इतर कागदपýांसह आयातदारास पाठिवली जाते. वािणºयदूतीय बीजक हे आयातदारा¸या देशा¸या Óयापार वािणºय दूतावासाने जारी केलेले ÿमाणपý आहे ºयामÅये िविशĶ आयातदाराĬारे िविशĶ देशातून िविशĶ मूÐया¸या वÖतू आयात केÐया जात आहेत, असे ÿमािणत केलेले असते . वािणºयदूतीय बीजकाचे (CONSULAR INVOICE) िनयाªतदारासाठी महßव अ) सीमाशुÐकाĬारे माल मोकळा करणे सोपे करते. ब) आयात करणाö या देशा¸या वािणºय दूतावासाने बीजकावर Öवा±री केÐयावर, munotes.in

Page 125

िनयाªत ÿिøया आिण
दÖतऐवजीकरण – ३
125 िनयाªतदाराला खाýी िदली जाते कì Âयाचा माल खरेदीदारा¸या देशात अडचणीिशवाय जाईल. क) िनयाªतदारा¸या िहताचे संर±ण केले जाते. तो नौभरणा¸या बदÐयात परकìय चलन सहज िमळवू शकतो. वािणºयदूतीय बीजकाचे (CONSULAR INVOICE) आयातदारासाठी महßव अ) आयातदाराला पटकन माल िमळतो आिण पडताळणीसाठी कंटेनर उघडÁयाची गरज नसते. ब) ÿाĮ झालेÐया वािणºयदूतीय बीजका¸या अनुषंगाने शुÐकाची पåरगणना केÐयानंतर वÖतू Âवåरत िवतåरत केÐया जातात. क) आयातदार खाýी बाळगू शकतो कì कोणताही ÿितबंिधत माल पाठिवला जाणार नाही. वािणºयदूतीय बीजकाचे (CONSULAR INVOICE) सीमाशुÐक कायाªलयासाठी महßव अ) सीमाशुÐक अिधकाöयांचे काम सोपे आिण जलद झाले आहे. माल लवकर मोकळा केला जातो. ब) ÿाĮ झालेÐया वािणºयदूतीय बीजका¸या आधारे शुÐकाची पåरगणना श³य आहे. याचा अथª भौितक पडताळणी यापुढे आवÔयक नाही. क) मालाची िकंमत मोजÁयासाठी कंटेनर उघडÁयाची गरज नाही. ड) वेळेची बचत होते आिण वÖतू पुÆहा संवेिĶत केÐया जात नाहीत. १२.६ उÂप°ी ÿमाणपý (Certificate of Origin) काही देशांना आयातदारांना िनयाªतदाराकडून उÂप°ीचे ÿमाणपý घेणे आवÔयक असते, ºयािशवाय आयात मंजुरी नाकारली जाते. हे ÿमाणपý Óयावसाियक बीजकाचा भाग Ìहणून समािवĶ केले जाऊ शकते. हे ÿमाणपý वािणºय मंडळ, Óयापारी संघ िकंवा अÆय योµय ÿािधकरणाĬारे जारी केले जाते. मÅय पूवª आिण आखाती देशांसार´या काही देशांना Âयां¸या भारतातील वािणºय दूतावासाने ÿमािणत केलेले उÂप°ी ÿमाणपý आवÔयक आहे. उÂपि° ÿमाणपý (COO) ÿमािणत करते कì िनयाªत केला जाणारा माल िविशĶ देशात बनिवला गेला होता. उÂप°ी ÿमाणपýात पुढील बाबी समािवĶ असतात अ) वÖतूंचे वणªन, ÿमाण आिण मूÐय. ब) गĜ्यांची सं´या आिण Âयावरील खुणा/िचÆहे. munotes.in

Page 126

िनयाªत िवपणन II


126 क) िनयाªतकाचे ÿित²ापý ड) जारी करणाöया ÿािधकरणाचे ÿमाणपý उÂप°ी ÿमाणपýाचे ÿकार उÂप°ी ÿमाणपýाचे तीन ÿकार आहेत - १. माल मंजुरीसाठी/ माल मोकळा करÁयासाठी ÿमाणपýे - सवª देशांतील आयातदारांना माल मोकळा करÁयासाठी या ÿमाणपýांची आवÔयकता असते. वािणºय मंडळ िकंवा Óयापारी संघ सामाÆयत: ते जारी करतात. िनयाªतदार िविहत नमुÆयामÅये अजाªमÅये मािहती ÿदान करतो, Óयावसाियक बीजकांची ÿत सादर करतो आिण लागू शुÐक भरतो. वािणºय मंडळ या सवª कागदपýांवर आधाåरत उÂप°ी ÿमाणपý जारी करते. २. सामाÆयीकृत ÿाधाÆयøम ÿणाली (GSP- Generalised System of Preference) अंतगªत सवलतीचा लाभ घेÁयासाठी ÿमाणपýे - ही ÿमाणपýे सामाÆयीकृत ÿाधाÆयøम ÿणाली (GSP - Generalised System of Preference) अंतगªत सवलती िमळिवÁयासाठी आवÔयक आहेत. ही ÿमाणपýे तीन ÿतéमÅये िमळणे आवÔयक आहे. भारतातील काही एजÆसी, जसे कì िनयाªत तपासणी पåरषद, क¤þीय रेशीम मंडळ, ताग आयुĉ आिण इतर, GSP ÿमाणपýे जारी करÁयासाठी अिधकृत आहेत. ३. राÕůकुल ÿाधाÆयते (CWP-Common Wealth Preference) अंतगªत सवलतीचा लाभ घेÁयासाठी ÿमाणपýे - वर नमूद केलेÐया संÖथांकडे अशा उÂप°ी ÿमाणपýाचे िविहत ÿपý आहे. भारत सरकारने या संÖथांना, Âयां¸या ÿादेिशक कायाªलयांĬारे, CWP अंतगªत ÿाधाÆयøम असलेÐया देशांमÅये िनयाªतीसाठी आवÔयक उÂपि° ÿमाणपýे जारी करÁयासाठी अिधकृत केले आहे. १२.७ सारांश • Óयावसाियक बीजक हे िवøेÂया¸या नाममुþीत पýावर (Letterhead) तयार केलेले आिण िवøेÂयाने खरेदीदाराला पाठवलेले खाते िववरण असते. • Óयावसाियक बीजक हे िनयाªतदाराचे देयक आहे जे आयातदाराने िदले पािहजे. • जहाज भरण पý हा माल पाठवताना नौवहन कंपनीĬारे जारी केलेला दÖतऐवज आहे. • जहाज पावती (Shipping Bill) हा एक बहòउĥेशीय दÖतऐवज आहे ºयाचा उपयोग वÖतूं¸या िनयाªतीसाठी अजª Ìहणून, गोदी चलन Ìहणून आिण सीमाशुÐक परतावा आिण इतर िनयाªत ÿोÂसाहनांचा दावा करÁयासाठी केला जाऊ शकतो. munotes.in

Page 127

िनयाªत ÿिøया आिण
दÖतऐवजीकरण – ३
127 • वािणºयदूतीय बीजक ही Óयावसाियक बीजकाची ÿमािणत ÿत आहे. • वािणºयदूतीय बीजक हे आयातदारा¸या देशा¸या Óयापार वािणºय दूतावासाने जारी केलेले ÿमाणपý आहे ºयामÅये िविशĶ आयातदाराĬारे िविशĶ देशातून िविशĶ मूÐया¸या वÖतू आयात केÐया जात आहेत, असे ÿमािणत केलेले असते. १२.८ ÖवाÅयाय अ). वणªनाÂमक ÿij: संि±Į उ°रे: १. जहाज भरण पý थोड³यात ÖपĶ करा. २. Óयावसाियक बीजक थोड³यात ÖपĶ करा. ३. उÂप°ी ÿमाणपý थोड³यात ÖपĶ करा. ४. जहाज पावती थोड³यात ÖपĶ करा. ५ . वािणºयदूतीय बीजक थोड³यात ÖपĶ करा. दीघō°रे: १. उÂपि° ÿमाणपýाचे ÿकार ÖपĶ करा. २. जहाज भरण पýा¸या महßवा¸या ÿकारांची यादी करा. ३. Óयावसाियक बीजकाचे महßव िलहा. ४. उÂपि° ÿमाणपý आिण वािणºयदूतीय बीजक यां¸यातील फरक ÖपĶ करा ५ . जहाज पावती (Shipping Bill) चे महßव ÖपĶ करा. ब). एकािधक िनवडी ÿij: १. ……………… हे िनयाªतदाराने पाठवलेÐया मालाचे जहाज भरण पý आहे. अ) Óयावसाियक बीजक ब) जहाज पावती क) हवाईमागª देयक ड) वािणºयदूतीय बीजक २……………… हे ÿमाणपý Óयावसाियक बीजकाचा भाग Ìहणून समािवĶ केले जाऊ शकते. हे ÿमाणपý वािणºय मंडळ, Óयापारी संघ िकंवा अÆय योµय ÿािधकरणाĬारे जारी केले जाते. अ) उÂप°ी ÿमाणपý ब) वािणºयदूतीय बीजक क) हवाईमागª देयक ड) वािणºयदूतीय बीजक ३. ………………. हा माल पाठवताना नौवहन कंपनीĬारे जारी केलेला दÖतऐवज आहे. अ) उÂप°ी ÿमाणपý ब) वािणºयदूतीय बीजक क) जहाज पावती ड) जहाज भरण पý ४ जहाज भरण पý हा माला¸या मालकìचा एक दÖतऐवज आहे आिण Ìहणून तो ताÊयाचा दावा कł शकतो . munotes.in

Page 128

िनयाªत िवपणन II


128 अ) जहाज भरण पýाचे आयातदारासाठी महßव ब) जहाज भरण पýाचे िनयाªतदारासाठी महßव क) जहाज भरण पýाचे नौवहन कंपनीसाठी महßव ड) जहाज भरण पýाचे उīोगासाठी महßव ५ . EIA Ìहणजे................... अ) िनयाªत उīोग संÖथा ब) िनयाªत इÆशुरÆस संÖथा क) िनयाªत तपासणी संÖथा ड) िनयाªत आयात संÖथा उ°रे : १- अ),२- अ),३- ड),४- अ) ,५ - क) क). åरकाÌया जागा भरा: १. जहाज पावती (Shipping Bill) हा एक बहòउĥेशीय दÖतऐवज आहे ºयाचा उपयोग वÖतूं¸या ..................साठी अजª Ìहणून केला जाऊ शकतो. २. ……………… हा ÿाथिमक दÖतऐवज आहे ºयावर िनयाªतीसाठी सीमाशुÐक परवानगी िदली जाते. ३. ……………….िनयाªतकताª आिण आयातदार दोघांसाठी आवÔयक आहे . ४. ……………… हे आयातदारा¸या देशा¸या Óयापार वािणºय दूतावासाने जारी केलेले ÿमाणपý आहे. ५. िनयाªत करणायाª देशात िÖथत आयात करणायाª देशाची पåरषद .................. जारी करते. उ°रे : १. िनयाªती२. जहाज पावती ३. Óयावसाियक बीजक ४. वािणºयदूतीय बीजक ५ . वािणºयदूतीय बीजक ड). खालील वा³य चूक िकंवा बरोबर आहे का ते सांगा: १. ÿÂयेक िनयाªत नौभरणामÅये अनेक दÖतऐवजांचा समावेश असणे आवÔयक आहे. २. जहाज भरण पý हे एक दÖतऐवज आहे जे वÖतूंचे úाहक ÿमािणत करते. ३. वेळेची बचत होते आिण वÖतू पुÆहा संवेिĶत केÐया जात नाहीत, हे वािणºयदूतीय बीजकाचे सीमाशुÐक कायाªलयासाठी महßव आहे . ४. Óयावसाियक बीजक ही वािणºयदूतीय बीजकाची ÿमािणत ÿत आहे. ५ . जहाज भरण पý हा कायदेशीर बंधनकारक दÖतऐवज आहे. उ°रे : बरोबर - १,३ आिण ५ चूक - २ आिण ४ munotes.in

Page 129

िनयाªत ÿिøया आिण
दÖतऐवजीकरण – ३
129 १२.९ संदभª • ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एमआय महाजन, Öनो Óहाइट पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६ वी आवृ°ी, • इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल., ६वी आवृ°ी • ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल, Æयू एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६ / पुनमुªþण जानेवारी २०१६ • इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग हाऊस, २० वा • आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª , स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस) • एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL I आिण II • इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर, अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६ • इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५ वी एिडशन, थॉमसन लिन«ग, २००८. • Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७ • पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली • पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग -, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली  munotes.in